(MIS) - کارآفرینی
این رشته هنوز رشته‌ای کاملاً نو در ایران است و فارغ‌التحصیلان آن از سال 87 وارد بازار کار و مراکز دولتی شده اند. این رشته در کنکور سال ۱۳۸5 نو ترین رشته به حساب می‌آمده است.
پی‌سی مگزین
پی‌سی مگزین (به انگلیسی: PC Magazine) (به شکل خلاصه: PC Mag) یک مجلهٔ رایانه‌ای است که توسط شرکت زیف دیویس (به انگلیسی: Ziff Davis) منتشر می‌شود. نسخه چاپی آن از سال ۱۹۸۲ تا ۲۰۰۹ ادامه داشت و نسخه برخط از سال ۱۹۹۴ تاکنون منتشر می‌شود. پی‌سی مگزین به موضوعاتی چون بررسی سخت‌افزار و نرم‌افزار رایانه و موضوعات فناوری اطلاعات می‌پردازد.
پی‌سی ورلد
پی‌سی ورلد (به انگلیسی: PCWorld) یک مجله جهانی رایانه است که ماهانه توسط آی‌دی‌جی منتشر می‌شود. این مجله پیشنهادهای مختلفی را در موارد گوناگون در باره رایانه شخصی، اینترنت، و دیگر فناوری‌های شخصی ارائه می‌کند. در هر شماره، پی‌سی ورلد آزمایش‌های مختلفی را روی انواع سخت‌افزار و نرم‌افزار از شرکت‌های سازنده مختلف انجام می‌دهد که شامل دوربین‌های دیجیتال، تجهیزات صوتی و تلویزیون‌ها نیز می‌شود.
در ماه ژوئیهٔ ۲۰۱۳ میلادی پی‌سی‌ورلد پس از حدود ۳۰ سال سابقهٔ چاپ، اعلام کرد که دیگر مجلهٔ چاپ‌شدهٔ خود را منتشر نخواهد کرد و از این پس پی‌سی‌ورلد تنها به صورت دیجیتال به حیات خود ادامه خواهد داد.
س ت
سِ تِ (C't) یک گاهنامه رایانه‌ای به زبان آلمانی است که هر دو هفته یکبار توسط انتشاراتی هایزه منتشر می‌شود. نام C't کوتاه شدهٔ واژهٔ آلمانی Computertechnik به معنی فن رایانه است. نسخه‌ای از آن نیز برای هلند بطور ماهانه منتشر می‌شود. نخستین شماره این مجله در دسامبر ۱۹۸۳ به چاپ رسید و فروش آن در ربع دوم سال ۲۰۰۲ به حدود ۳۸۵٬۰۰۰ نسخه رسید.
مجله رایانه
رایانه مجله‌ای است تخصصی در مورد کامپیوتر که از ابتدای سال ۱۳۶۹ بصورت ماهیانه منتشر شده و در سطح ایران پخش می‌شود. در هر شماره رایانه تقریباً ۱۵۰ صفحه مقاله در سطوح مبتدی، پیشرفته و حرفه‌ای در خصوص موضوعات مختلف کامپیوتری به چاپ میرسد.
پی‌سی پرو
پی‌سی پرو (به انگلیسی: PC Pro) یکی از چندین مجلهٔ کامپیوتری است که توسط انتشارات دنیس ماهیانه در بریتانیا چاپ می‌شود. همچنین پی‌سی پرو اجازهٔ بازنشر برخی مقالات یا حتی کل مجله را در کشورهای مختلفی در سراسر جهان می‌دهد و برخی مقالات نیز به زبان محلی ترجمه می‌شوند. تا سال ۲۰۰۶، پی‌سی پرو پرفروش‌ترین ماهنامه در بریتانیا بود.
LWN.net
LWN.net یک نشریه اینترنتی مرتبط با رایانه است که بیشتر بر روی نرم‌افزارهای آزاد، نرم‌افزارهای لینوکس و دیگر سیستم‌عامل‌های شبه یونیکس تمرکز دارد. این نشریه به صورت هفتگی منتشر می‌شود و گزارش‌های مجزایی هم در اکثر روزها در وبگاه قرار می‌گیرند و گفتگو و تبادل نظر هم به هر گزارش چسبیده شده است. بیشتر گزارش‌هایی که به صورت روزانه منتشر می‌شوند، خلاصه‌ای کوتاه از مقالاتی هستند که در جاهای دیگر انتشار یافته‌اند و به صورت رایگان در دسترس همه خوانندگان قرار دارند. مقالات اصلی هم به صورت هفتگی و معمولاً در روز پنج‌شنبه منتشر می‌شوند. مقالات اصلی به مدت یک هفته تنها در دسترس مشترکین نشریه هستند و پس از اینکه یک هفته از مدت زمان انتشار مقاله گذشت، به صورت رایگان در دسرس همه خوانندگان قرار می‌گیرند. LWN.net وابسته به Eklektix, Inc است.
فورونیکس
فورونیکس (به انگلیسی: Phoronix) وبگاهی است که در سال ۲۰۰۴ توسط مایکل لارابل ایجاد شده است. از جمله خدمات ارائه شده در این وب‌سایت تحلیلی-خبری، می‌توان به نقد و بررسی توزیع‌های گنو/لینوکس و دیگر محصولات، مصاحبه‌ها، تصاویری از توزیع‌ها، بنچ‌مارک گرفتن از محصولات مختلف و ... اشاره کرد. این وب‌سایت به سوگیری داشتن و طرفداری از لینوکس شهرت دارد. فورونیکس از معدود وب‌سایت‌های تحلیلی مرتبط با لینوکس است که سخت‌افزار رایانه خصوصاً کارت گرافیک‌ها را هم مورد پوشش قرار می‌دهد و به صورت روزانه بروزرسانی می‌شود.
لینوکس ویس
لینوکس ویس (به انگلیسی: Linux Voice) یک مجله‌یِ لینوکسی و متن‌باز است که انتشار آن از سال ۲۰۱۴ میلادی در بریتانیا آغاز شده است. برای تامین هزینه‌های ایجاد این مجله، کمپین درخواست سرمایه مردمی در سایت ایندی‌گوگو موفق به جمع‌آوری بیش از ۱۰۰۰۰۰ یورو شد. نیمی از سود لینوکس ویس صرف کمک به نرم‌افزارهای آزاد و متن‌باز می‌شود و محتوی هر نسخه‌یِ آن بعد از آن ۹ ماه تحت لیسانس کریتیو کامنز در دسترس قرار می‌گیرد.
;login:
;login: یک نشریه فنی قدیمی است که توسط انجمن یوزنیکس منتشر می‌شود و موضوع آن در رابطه با سیستم‌عامل یونیکس و به طور کلی مدیریت سیستم است. این نشریه هر دو ماه یک بار منتشر می‌شود. ;login: اولین بار در سال ۱۹۷۵ توسط مل فرنتز بنیان نهاده شد. نام اولیه این نشریه اخبار یونیکس (به انگلیسی: UNIX News) بود که در سال ۱۹۷۸ به ;login: تغییر پیدا کرد.
سمی‌کالن اولیه‌ای که در نام این نشریه وجود دارد، از اعلان ورود به سیستم در نسخه‌های اولیه یونیکس گرفته شده است. یک کد گریز که مخصوص ترمینال مدل ۳۷ بود، در بقیه ترمینال‌ها به شکل یک سمی‌کالن نمایش می‌یافت.
مک‌ورلد
مک‌ورلد (به انگلیسی: Macworld) یک مجله ماهانه رایانه‌ای و یک وبگاه است که به معرفی محصولات شرکت اپل اختصاص دارد و توسط شرکت مک پابلیشینگ (به انگلیسی: Mac Publishing) که دفتر مرکزی آن در سان فرانسیسکو در ایالات متحده آمریکا قرار دارد، منتشر می‌شود.
مک لایف
مک|لایف (به انگلیسی: Mac|Life) یک ماهنامه آمریکایی می‌باشد که توسط شرکت فیوچر پی‌ال‌سی منتشر شده و بر روی رایانه‌های شخصی مکینتاش و دیگر محصولات مربوط به آن از جمله آی‌فون و آی‌پاد، متمرکز است. بین سپتامبر ۱۹۹۶ الی فوریه ۲۰۰۷، این مجله با عنوان مک‌ادیکت منتشر می‌شد.
مک‌فرمت
مک فرمت (به انگلیسی: MacFormat) بزرگترین مجله‌ی بریتانیا برای کاربران مکینتاش می‌باشد. این مجله که هر ماه توسط شرکت فیوچر پی‌ال‌سی منتشر می‌شود، از سال ۱۹۹۳ کار خود را شروع کرده است.
تپ!
تپ! (به انگلیسی: !Tap) مجله‌ای مخصوص صاحبان دستگاه‌های آی‌اواس دار شرکت اپل (آی‌فون، آی‌پد و آی‌پاد تاچ) می‌باشد. این مجله که توسط فیوچر پی‌ال‌سی چاپ می‌گردد خواهر خواندۀ مجلۀ مک فرمت است.
ویندوز: مجله رسمی
ویندوز: مجله رسمی (به انگلیسی: Windows: The Official Magazine) یک مجله فناوری می‌باشد که توسط فیوچر پی‌ال‌سی و به کمک مایکروسافت، به صورت جهانی چاپ می‌شود. مجله خود را "مجله‌ی رایانه‌ای برای زندگی واقعی" عنوان کرده و شامل اخبار، راهنمایی‌ها، خصوصیت‌ها و بررسی‌هایی می‌شود تا باعث گردد خوانندگانش از رایانه شخصی خود بهتر استفاده کنند.
این مجله به خاطر بزرگترین مجله منتشر شده در تاریخ مشهور بوده و در یازده کشور به چاپ میرسد. ویندوز: مجله رسمی یک روز بعد از منتشر شدن ویندوز ویستا در بریتانیا، آمریکا، فرانسه، آلمان، اسپانیا، پرتغال، هلند، بلژیک (آلمانی زبان)، برزیل، آفریقای جنوبی و استرالیا شروع به کار کرد. همچنین این عنوان در اتریش، کانادا، دانمارک، ایتالیا، نروژ، سوئد، سویس، بحرین، بلژیک (فرانسوی زبان)، فنلاند، یونان، هنگ کنگ، هند، لیتوانی، موریس، نیوزلند، عمان، پاکستان، سنگاپور، اوکراین، تایوان و تایلند فروخته می‌شود.
اینفورمیشن‌ویک
اینفورمیشن‌ویک (به انگلیسی: InformationWeek) یک منبع اطلاعاتی آنلاین در آدرس www.informationweek.com است که یک شامل نشریه اینترنتی، رویدادهای مجازی و رو در رو و مقالات پژوهشی است. اولین نسخه آن در سال ۱۹۷۹ توسط CMP Media که بعدها CMP Technology نام گرفت، منتشر شد. مقر این نشریه در سانفرانسیسکو کالیفرنیا است.
اینفوورلد
اینفوورلد (به انگلیسی: InfoWorld) یک رسانه برخط تجاری مرتبط با فناوری اطلاعات است که تحت لوای IDG Enterprise فعالیت می‌کند. این مجله در سال ۱۹۷۸ تحت عنوان نشریه ماشین‌های هوشمند (به انگلیسی: Intelligent Machines Journal) و توسط جیم وارن فعالیت خود را آغاز کرد و در اواخر ۱۹۷۹ به آی‌دی‌جی فروخته شد. در طی سال‌های بعد نشریه به InfoWorld تغیر نام داد. در سال‌های بعد نشریه کم‌کم به سمت الکترونیکی شدن سو گرفت و در ۲ آوریل ۲۰۰۷ اخرین نسخه چاپ شده آن منتشر شد و از آن پس تنها به صورت الکترونیکی منتشر می‌شود. مقر این نشریه در سن فرانسیسکو است و از کارکنان و نویسندگان آن از سرتاسر ایالات متحده در تهیه این نشریه مشارکت می‌کنند.
پیوست (ماهنامه)
ماهنامه پیوست یک نشریه اطلاع رسانی، پژوهشی و فرهنگی است که اولین پیش‌شماره‌های خود را در آبان ماه ۱۳۹۱ هم زمان با سیزدهمین نمایشگاه تلکام منتشر کرد. پس از این در اسفند ۹۱ نخستین شماره این نشریه به صورت عمومی عرضه شد.
توجه این نشریه معطوف به گرایش‌های مدیریتی و تجارتی در حوزه فناوری اطلاعات ایران است و رویکرد آن ارائه گزارش‌های تحلیلی و آماری، اخبار پردازش شده، دستیابی به آمارهای تاییده شده، گفتگوی ادامه‌دار با مدیران ارشد کشور و تمرکز روی نگاه چند وجهی و تحلیل روی مضامین روز فناوری اطلاعات و ارتباطات می‌باشد.
کامپیوتر میوزیک (مجله)
کامپیوتر میوزیک (به انگلیسی: Computer Music) مجله‌ای بریتانیایی در حوزۀ موسیقی دیجیتال تولید شده در رایانه می‌باشد. هر شماره از این مجله به همراه یک دی‌وی‌دی به فروش میرسد که در آن نمونه آهنگ، افزایه صوتی، آموزش، دموی نرم‌افزارها و چندین مطلب مرتبط دیگر وجود دارد.
دات‌نت (مجله)
دات‌نت (به انگلیسی: net.) مجله‌و وب‌سایتی بریتانیایی در حوزۀ انترنت و رایانه می‌باشد. این مجله که از سال ۱۹۹۴ شروع به کار نموده است، هر چهار هفته یکبار یک شماره را منتشر می‌کند (هر سال ۱۳ شماره). مخاطبان اولیۀ دات‌نت کاربران معمولی اینترنت بود اما با گذشت زمان این مجله مخصوص طراحان وب آماتور و حرفه‌ای شد. در سال ۲۰۱۱ نیز اولین شماره از این مجله در فرمت دیجیتال برای تبلت‌ها آماده شد.
پی‌سی گیمر
پی‌سی گیمر (به انگلیسی: PC Gamer) یک مجله بریتانیایی است که از سال ۱۹۹۳ چاپ شده و دربارۀ بازی‌های رایانه‌ای می‌باشد. این مجله هر ماه و توسط شرکت فیوچر پی‌ال‌سی چاپ می‌شود. پی‌سی گیمر در مناطق مختلف جهان یافت می‌شود اما نسخه‌های بریتانیایی و آمریکایی‌اش پرفروش‌ترین‌ها هستند. این مجله شامل اخبار صنعت بازی‌های ویدئویی، پیش‌بررسی بازی‌های جدید، بررسی بازی‌های جدید و پرطرفدار و دیگر مسائل سخت‌افزاری و اصلاحات می‌شود.
اج (مجله)
اِج (به انگلیسی: Edge) به معنی لبه مجله‌ای بریتانیایی در حوزهٔ بازی‌های رایانه‌ای و دیگر فناوری‌ها می‌باشد. این مجله به خاطر تماس‌هایش با شرکت‌ها، موضع‌گیری‌های مقالات، نوشتار منحصربه‌فرد سوم شخصی، جوایز سالانه و قدمتش معروف است.
بازی‌نما
بازی‌نما از جمله اولین نشریه های تخصصی بازی‌های ویدئویی در ایران، کار خود را از سال ۱۳۸۲ با جمعی از علاقه‌مندان به این صعنت نوپا آغاز کرد. در سال‌های ابتدایی نام بازی‌نما تنها محدود به ماه نامه‌ی بازی‌های رایانه‌ای می‌شد اما پس از گذشت زمان، در بسیاری از زمینه‌های مرتبط با بازی‌های رایانه‌ای مانند سایت، فروشگاه و بازی سازی فعال شد.
تاریخچه
بازی‌نما در سال ۱۳۸۱ و تحت عنوان ماهنامه‌ای به نام دنیای نرم‌افزار توسط نریمان فرامرزی و آراد حقی شروع به‌کار کرد. پس از چهار شماره، امید مهدی‌پور به عنوان دبیر تحریریه و فرهاد کریمی در سمت نویسنده به بازی‌نما اضافه شدند. در شماره‌های ابتدایی، این مجله به صورت ۲ ماه یک بار منتشر می‌شد. با رسیدن به شماره‌ی ۱۲ و جدایی امید مهدی‌پور از بازی‌نما، محمود بلالی که پیش از این در مجلات دیگر بازی فعالیت‌هایی داشت به سمت دبیر تحریریه منصوب شد، البته محمود بلالی نیز پس از شماره‌ی ۱۸ به ماهنامه بازی‌کام پیوست و این سمت باز هم دستخوش تغییراتی شد. از شماره ۲۴ تا ۳۴ نیز فرجام کلیایی که خوانندگان بازی‌نما با نام مستعار «بابای باربد» با او آشنا هستند در بازی‌نما فعالیت می‌کرد و پس از آن محمد میرزایی تا به امروز در سمت دبیر تحریریه بازی‌نما فعالیت می‌کند. در طول این سال‌ها، بازی‌نما زیر نظر شورای سردبیری متشکل از نریمان فرامرزی، وحید یوسفی و محمد میرزایی اداره شده است.
مجله
از شروع به کار بازی‌نما تا بحال، مجله شامل بخش‌های مختلفی بوده که به مرور زمان حذف یا اضافه شدند. در حال حاضر محوریت اصلی مجله شامل این قسمت‌ها می باشد:
اخبار
در این قسمت، اخبار مربوط به بازی‌ها و همچنین شایعات مربوط به آنها نوشته می‌شود.
نقد و بررسی
در این قسمت، بازی‌های عرضه شده نقد و بررسی می‌شوند. شیوه‌ی امتیاز دهی مجله‌ی بازی‌نما از ابتدا چند بار دچار تغییر شده است. در حال حاضر از بین ۰ تا ۱۰ امتیازی به بازی‌ها تعلق می‌گیرد و نکات مثبت و منفی بخش‌های مختلف هر بازی به تفکیک بیان می‌شود.
پیش نمایش
در این قسمت، بازی‌هایی که در آینده وارد بازار می‌شوند، معرفی می‌گردد. ضمن اینکه به تازگی بخشی تحت عنوان پیش نمایش تصویری نیز در مجله قرار گرفته است.
سرگرمی
بخشی از مجله که شما را با دنیایی جالب از تفریحات آشنا می‌کند. بخشی که در آن نه از کنسول بازی خبری هست و نه یک کامپیوتر با مشخصات خوب برای بازی کردن. بلکه در این بخش نگارنده قصد آشنایی مخاطب با سرگرمی‌های غیر دیجیتالی را دارد.
روزی روزگاری بازی
بخشی که با تاریخچه و معرفی کنسول‌ها و بازی‌های قدیمی می‌پردازد.
سخت افزار
در این قسمت، مباحثی نظیر معرفی قطعات جدید و کنسول‌ها و راهنمایی برای خرید لوازم جانبی ارایه می‌شود.
همچنین پوشش خبری نمایشگاه‌های مهم مانند E3 و Tokyo Game Show بخشی از محتوای مجله است که در شماره‌های خاص به صورت ویژه نامه در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌گیرد. قبلاً همراه با مجله‌ی بازی‌نما دو دی وی دی شامل محتویات مختلف مثل تریلر بازی‌ها و سایر موارد به خریداران ارائه می‌شد اما اکنون تعداد این دیسک ها به یک عدد کاهش یافته است. همچنین در بسته بندی مجله یک پوستر با ابعاد مشخص وجود دارد که تصویر آن برگرفته از Artwork های بازی‌های روز می‌باشد.
وبگاه
وبگاه بازی‌نما در سال ۱۳۸۶ با هدف گسترش دایره فعالیت مجله و دریافت راحت‌تر نظرات، پیشنهادها و انتقادات آنها، تأسیس شد. سایت بازی‌نما ابتدا کار خود را با دو بخش تالار گفتگو و صفحه اصلی آغاز کرد اما در ادامه بخش‌های بسیار زیادی به آن اضافه شدند. وب سایت بازی‌نما اکنون با داشتن بیش از صد و ده هزار نفر کاربر و با حجمی بیش از ۳۰۰ گیگابایت اطلاعات، بزرگترین سایت تخصصی بازی های رایانه ای در جمهوری اسلامی ایران و همچنین خاورمیانه به شمار می‌رود. در حال حاضر این سایت شامل بخش‌های زیر می‌باشد:
صفحه اصلی
تالارهای گفت و گو
گالری تصاویر
آپلودر تصویر
بازارچه
فروشگاه
بازی‌های آنلاین
کمیک
بلاگ
گروه‌های هواداری
مجموعه مسابقات سالیانه فیس آف
تاس طلایی (انتخاب برترین‌های سال)
در ششم بهمن ۱۳۹۰ وبگاه بازی‌نما در چهارمین جشنواره وب ایران به عنوان برترین وبگاه بازی‌های رایانه‌ای از نظر کاربران انتخاب شد.
ساخت بازی
در سال‌های اخیر این مجموعه در راستای گسترش خود تصمیم به ساخت بازی‌های کامپیوتری گرفت و با خدمت گرفتن افراد با حرفه های گوناگون اکنون بازی "زندگی جدید سارا" را تولید کرده و در حال فعالیت بر روی چند پروژه دیگر نیز هست.
همایش‌ها
همه ساله، بازی‌نما همایشی با محوریت بازی‌های رایانه‌ای برپا می‌کند تا در جمعی دوستانه و خانوادگی با گفت و گوهای کارشناسی و نمایش تازه‌های دنیای گیم باعث رونق هر چه بیشتر این صنعت نوپا در ایران شود. سومین همایش بازی‌نما با عنوان "نقش بازی در سلامت خانواده" که در تابستان ۸۸ برگزار شد با استقبال بسیار خوبی مواجه شد. طبق گفته مسئولین سایت و مجله بازی‌نما، در آینده شاهد همایش‌های دیگری از سوی بازی‌نما خواهیم بود.
حضور در نمایشگاه‌ها
این مجموعه به طور معمول در نمایشگاه‌های مختلف پیرامون بازی‌های رایانه‌ای سراسر دنیا حضور داشته، ولی به طور رسمی و به عنوان یک خبرگزاری معتبر در نمایشگاه Gamescom 2009 و Dubai Game World Expo 2009 & 2010 حضور پررنگی داشته است. از حضور بازی‌نما در نمایشگاه‌های داخلی هم می‌توان از نمایشگاه الکامپ نام برد.
فعالیت‌های جهانی
از همکاری مجله بازی‌نما با شرکت‌های بازی‌سازی خارجی می‌توان به استودیو‌های والو، الکترونیک آرتز، اسکور انیکس، اکتیویژن و Bethesda اشاره کرد که تا به حال کاورها، مطالب و تصاویر اختصاصی برای بازی‌نما تهیه کرده‌اند. آشنایی بازی‌نما با شرکت Bethesda به نمایشگاه Games Convention 2008 برمی‌گردد. از همکاری بازی‌نما با این شرکت می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
طراحی روی جلد انحصاری شماره ۶۲ مجله بازی‌نما توسط Bethesda
مطالب و تصاویر اختصاصی از بازی Skyrim در شماره ۶۴ مجله بازی‌نما
پوستر اختصاصی از بازی Rage در شماره ۶۸ مجله بازی‌نما
پلی (مجله)
پلی (به انگلیسی: Play) یک ماهنامه اطلاع رسانی بازی‌های رایانه‌ای است که در پادشاهی متحده منتشر می‌شود، و فعالیت اصلی آن معرفی محصولات پلی‌استیشن سونی است. شماره اول آن در اکتبر سال ۱۹۹۵ میلادی منتشر شد.
پی‌سی زون
پی‌سی زون (به انگلیسی: PC Zone) یک مجله تخصصی رایانه‌های شخصی و بازی‌های ویدئویی بریتانیایی است که به شکل ماهانه، برای نخستین بار در آوریل ۱۹۹۳ منتشر شد. این مجله، نخستین مجله در بریتانیا بود که به شکل تخصصی به بررسی مباحث مرتبط با رایانه‌های شخصی سازگار با آی‌بی‌ام می‌پرداخت. پیش از انتشار پی‌سی زون، مجلات دیگری بودند که به مباحث رایانه می‌پرداختند اما بیشتر جنبه سرگرمی داشتند و با انتشار پی‌سی زون، این مبحث به شکلی تخصصی در بریتانیا، درقالب مجله رواج یافت.
بعدها این مجله، دارای بخش‌ها و مباحث دیگری نیز شد. بخش‌هایی چون نقد و بررسی شرکت‌های سازنده قطعات سخت‌افزاری، تولید کننده بازی‌های ویدئویی، نقد و بررسی بازی‌های ویدئویی و امتیاز به‌آن‌ها به مباحث پیشین مجله پیوست داده شد.
انتشار این مجله در ۲ سپتامبر ۲۰۱۰ متوقف شد.
پی‌سی فرمت
پی‌سی فرمت (به انگلیسی: PC Format) یک مجله‌ی بریتانیایی است که توسط شرکت فیوچر پی‌ال‌سی منتشر می‌شود. این مجله که از سال ۱۹۹۱ چاپ می‌شود، شامل مقالاتی پیرامون بازی‌های رایانه‌ای، سرگرمی‌ها، نحوۀ کار با نرم‌افزارها و سخت‌افزار‌ها است. معمولاً پی‌سی در پی‌سی فرمت نماد رایانه‌هایی با سیستم عامل مایکروسافت ویندوز می‌باشد؛ هر چند گاهی اوقات به دیگر رایانه‌ها هم اشاره‌ای می‌شود.
پی‌سی مگزین
پی‌سی مگزین (به انگلیسی: PC Magazine) (به شکل خلاصه: PC Mag) یک مجلهٔ رایانه‌ای است که توسط شرکت زیف دیویس (به انگلیسی: Ziff Davis) منتشر می‌شود. نسخه چاپی آن از سال ۱۹۸۲ تا ۲۰۰۹ ادامه داشت و نسخه برخط از سال ۱۹۹۴ تاکنون منتشر می‌شود. پی‌سی مگزین به موضوعاتی چون بررسی سخت‌افزار و نرم‌افزار رایانه و موضوعات فناوری اطلاعات می‌پردازد.
دنیای بازی
دنیای بازی نام دو هفته نامه ای است که به معرفی بازی‌های رایانه‌ای، پیش نمایش، نقد و همچنین تمامی مسائل مربوط به آن می‌پردازد. این نشریه همچنین ویژه‌نامه‌های بازی‌های رایانه‌ای داخلی را به‌صورت دوماهنامه منتشر می‌کند.
بخش‌های نشریه
تازه‌ها: در این بخش اخبار مربوط به شرکت‌های تولید کننده بازی و همچنین شایعات مربوط به آنها ثبت می‌شود.
اسباب بازی: در این بخش، مقوله‌هایی نظیر اور کلاکینگ و همچنین معرفی قطعات جدید و کنسول‌ها درج می‌شود.
اولین نگاه: در این بخش، بازی‌هایی که در آینده‌ای نزدیک وارد بازار می‌شوند، معرفی می‌گردد. علاوه بر توضیحات بازی، قسمتی کوچک نیز به معرفی سازندگان و انتشار دهنده بازی اختصاص داده می‌شود.
نقد بازی: در این قسمت، همان طور که از نام پیداست، بازی‌های عرضه شده نقد می‌شوند. همانند قسمت اولین نگاه، این جا هم قسمتی به معرفی شرکت‌های سازنده اخنصاص داده می‌شود.
بررسی کوتاه: در این قسمت، بازی‌هایی که اهمیت کمتری دارند و جایی برای نقد آنها نیست، معرفی می‌شوند.
پرونده: و اما جالب‌ترین و هنر مندانه‌ترین قسمت نشریه، قسمت پرونده است. در این قسمت هر شماره یکی از زیباترین بازی‌ها و یا مجموعه بازی‌ها انتخاب شده و نویسندگان اصلی نشریه مطالبی در مورد تاریخچه و علت به یاد ماندنی شدن بازی‌ها می‌نویسند.این بخش یکی از پر طرفدارترین و در عین حال با ارزش‌ترین قسمت نشریه‌است.
فلش بک: در این قسمت، بازی‌هایی که تاریخ انتشار آنها حد اقل مربوط به ۳ سال پیش است و ممکن است بازی کننده‌ها آن را جا گذاشته باشند، و یا حتی کسانی که سیستمی برای اجرای بازی‌های جدید ندارند، بتوانند از آن استفاده کنند.
دنیای دیجیتال، موزه و ذره بین: دنیای دیجیتال مربوط به مسائل روز دنیای بازی نظیر تهاجم فرهنگی در بازی‌ها و یا دیدگاه‌های نادرستی که در ایران نسبت به بازی‌های رایانه‌ای وجود دارد است. موزه قسمتی برای معرفی بازی‌های بسیار قدیمی و در اصل پایه ساز بازی‌های امروزی است، و از این جهت ارزش بالایی دارد. مطالب قسمت ذره بین یکی از پرطرفدارترین قسمت‌های این نشریه‌است و به طور سر راست به مشکلات خود گیمرها می‌پردازد. مطالب این قسمت طنز واقعی است و به شکل زیبایی پرداخته می‌شوند.
دنیای دیگر: این قسمت به معرفی بازی‌های ممو می‌پردازد و همچنین راهنما و آموزش بازی‌های نقش آفرینی است.
فامیتسو
فامیتسویک مجله اطلاع رسانی بازی‌های رایانه‌ای ژاپنی است که توسط شرکت انتربراین و توکوما شوتن منتشر می‌شود، پنج نسخه دارد Famitsū: Shūkan Famitsū, Famitsū PS, Famitsū Xbox, Famitsū Wii+DS، و Famitsū Wave DVD و مشهورترین مجله اطلاع‌رسانی بازی در ژاپن است.
گیم اینفورمر
گیم اینفورمر(به انگلیسی: Game Informer) (یا به طور مخفف GI) یک ماهنامه اطلاع رسانی بازی‌های رایانه‌ای است که در ایالات متحده منتشر و شامل نقدها، اخبار و راهنمای بازی‌های رایانه‌ای است.و در اوت ۱۹۹۱ شروع به کار کرد، این مجله نزدیک به ۳ میلیون مشترک دارد که از این لحاظ در آمریکا اول است، و در یک چهارم اول سال ۲۰۰۷، بیست و سومین مجله بزرگ آمریکا شناخته شد.مالک و ناشر این مجله شرکت گیم‌استاپ است.
گیم‌پرو
گیم‌پرو(به انگلیسی: GamePro)یک ماهنامه اطلاع رسانی بازی‌های رایانه‌ای است که در ایالات متحده منتشر می‌شود. مرکز آن در ردوود، کالیفرنیا بوده و در سال ۱۹۸۹ توسط پت فرل و خواهرخوانده او لیان مک‌درمونت شروع به انتشار کرد.
مجله بازی‌های کامپیوتری و ویدئویی
بازی‌های ویدویی و رایانه‌ای (به انگلیسی: Computer and Video Games) (CVG یا C+VG) یک مجله بازی‌های ویدئویی بریتانیایی است که برای نخستین بار در نوامبر ۱۹۸۱ منتشر و روند انتشار آن، به شکل ماهانه تاکنون ادامه داشته است.
نقد و بررسی بازی‌های قدیمی و جدید، امتیازدهی به بازی‌ها، معرفی شرکت‌های بازی‌سازی جهان، معرفی رمز و کد و استراتژی بازی‌ها از مطالب و بخش‌های این مجله بازی بریتانیایی است
این رشته هنوز رشته‌ای کاملاً نو در ایران است و فارغ‌التحصیلان آن از سال 87 وارد بازار کار و مراکز دولتی شده اند. این رشته در کنکور سال ۱۳۸5 نو ترین رشته به حساب می‌آمده است.
پی‌سی مگزین
پی‌سی مگزین (به انگلیسی: PC Magazine) (به شکل خلاصه: PC Mag) یک مجلهٔ رایانه‌ای است که توسط شرکت زیف دیویس (به انگلیسی: Ziff Davis) منتشر می‌شود. نسخه چاپی آن از سال ۱۹۸۲ تا ۲۰۰۹ ادامه داشت و نسخه برخط از سال ۱۹۹۴ تاکنون منتشر می‌شود. پی‌سی مگزین به موضوعاتی چون بررسی سخت‌افزار و نرم‌افزار رایانه و موضوعات فناوری اطلاعات می‌پردازد.
پی‌سی ورلد
پی‌سی ورلد (به انگلیسی: PCWorld) یک مجله جهانی رایانه است که ماهانه توسط آی‌دی‌جی منتشر می‌شود. این مجله پیشنهادهای مختلفی را در موارد گوناگون در باره رایانه شخصی، اینترنت، و دیگر فناوری‌های شخصی ارائه می‌کند. در هر شماره، پی‌سی ورلد آزمایش‌های مختلفی را روی انواع سخت‌افزار و نرم‌افزار از شرکت‌های سازنده مختلف انجام می‌دهد که شامل دوربین‌های دیجیتال، تجهیزات صوتی و تلویزیون‌ها نیز می‌شود.
در ماه ژوئیهٔ ۲۰۱۳ میلادی پی‌سی‌ورلد پس از حدود ۳۰ سال سابقهٔ چاپ، اعلام کرد که دیگر مجلهٔ چاپ‌شدهٔ خود را منتشر نخواهد کرد و از این پس پی‌سی‌ورلد تنها به صورت دیجیتال به حیات خود ادامه خواهد داد.
س ت
سِ تِ (C't) یک گاهنامه رایانه‌ای به زبان آلمانی است که هر دو هفته یکبار توسط انتشاراتی هایزه منتشر می‌شود. نام C't کوتاه شدهٔ واژهٔ آلمانی Computertechnik به معنی فن رایانه است. نسخه‌ای از آن نیز برای هلند بطور ماهانه منتشر می‌شود. نخستین شماره این مجله در دسامبر ۱۹۸۳ به چاپ رسید و فروش آن در ربع دوم سال ۲۰۰۲ به حدود ۳۸۵٬۰۰۰ نسخه رسید.
مجله رایانه
رایانه مجله‌ای است تخصصی در مورد کامپیوتر که از ابتدای سال ۱۳۶۹ بصورت ماهیانه منتشر شده و در سطح ایران پخش می‌شود. در هر شماره رایانه تقریباً ۱۵۰ صفحه مقاله در سطوح مبتدی، پیشرفته و حرفه‌ای در خصوص موضوعات مختلف کامپیوتری به چاپ میرسد.
پی‌سی پرو
پی‌سی پرو (به انگلیسی: PC Pro) یکی از چندین مجلهٔ کامپیوتری است که توسط انتشارات دنیس ماهیانه در بریتانیا چاپ می‌شود. همچنین پی‌سی پرو اجازهٔ بازنشر برخی مقالات یا حتی کل مجله را در کشورهای مختلفی در سراسر جهان می‌دهد و برخی مقالات نیز به زبان محلی ترجمه می‌شوند. تا سال ۲۰۰۶، پی‌سی پرو پرفروش‌ترین ماهنامه در بریتانیا بود.
LWN.net
LWN.net یک نشریه اینترنتی مرتبط با رایانه است که بیشتر بر روی نرم‌افزارهای آزاد، نرم‌افزارهای لینوکس و دیگر سیستم‌عامل‌های شبه یونیکس تمرکز دارد. این نشریه به صورت هفتگی منتشر می‌شود و گزارش‌های مجزایی هم در اکثر روزها در وبگاه قرار می‌گیرند و گفتگو و تبادل نظر هم به هر گزارش چسبیده شده است. بیشتر گزارش‌هایی که به صورت روزانه منتشر می‌شوند، خلاصه‌ای کوتاه از مقالاتی هستند که در جاهای دیگر انتشار یافته‌اند و به صورت رایگان در دسترس همه خوانندگان قرار دارند. مقالات اصلی هم به صورت هفتگی و معمولاً در روز پنج‌شنبه منتشر می‌شوند. مقالات اصلی به مدت یک هفته تنها در دسترس مشترکین نشریه هستند و پس از اینکه یک هفته از مدت زمان انتشار مقاله گذشت، به صورت رایگان در دسرس همه خوانندگان قرار می‌گیرند. LWN.net وابسته به Eklektix, Inc است.
فورونیکس
فورونیکس (به انگلیسی: Phoronix) وبگاهی است که در سال ۲۰۰۴ توسط مایکل لارابل ایجاد شده است. از جمله خدمات ارائه شده در این وب‌سایت تحلیلی-خبری، می‌توان به نقد و بررسی توزیع‌های گنو/لینوکس و دیگر محصولات، مصاحبه‌ها، تصاویری از توزیع‌ها، بنچ‌مارک گرفتن از محصولات مختلف و ... اشاره کرد. این وب‌سایت به سوگیری داشتن و طرفداری از لینوکس شهرت دارد. فورونیکس از معدود وب‌سایت‌های تحلیلی مرتبط با لینوکس است که سخت‌افزار رایانه خصوصاً کارت گرافیک‌ها را هم مورد پوشش قرار می‌دهد و به صورت روزانه بروزرسانی می‌شود.
لینوکس ویس
لینوکس ویس (به انگلیسی: Linux Voice) یک مجله‌یِ لینوکسی و متن‌باز است که انتشار آن از سال ۲۰۱۴ میلادی در بریتانیا آغاز شده است. برای تامین هزینه‌های ایجاد این مجله، کمپین درخواست سرمایه مردمی در سایت ایندی‌گوگو موفق به جمع‌آوری بیش از ۱۰۰۰۰۰ یورو شد. نیمی از سود لینوکس ویس صرف کمک به نرم‌افزارهای آزاد و متن‌باز می‌شود و محتوی هر نسخه‌یِ آن بعد از آن ۹ ماه تحت لیسانس کریتیو کامنز در دسترس قرار می‌گیرد.
;login:
;login: یک نشریه فنی قدیمی است که توسط انجمن یوزنیکس منتشر می‌شود و موضوع آن در رابطه با سیستم‌عامل یونیکس و به طور کلی مدیریت سیستم است. این نشریه هر دو ماه یک بار منتشر می‌شود. ;login: اولین بار در سال ۱۹۷۵ توسط مل فرنتز بنیان نهاده شد. نام اولیه این نشریه اخبار یونیکس (به انگلیسی: UNIX News) بود که در سال ۱۹۷۸ به ;login: تغییر پیدا کرد.
سمی‌کالن اولیه‌ای که در نام این نشریه وجود دارد، از اعلان ورود به سیستم در نسخه‌های اولیه یونیکس گرفته شده است. یک کد گریز که مخصوص ترمینال مدل ۳۷ بود، در بقیه ترمینال‌ها به شکل یک سمی‌کالن نمایش می‌یافت.
مک‌ورلد
مک‌ورلد (به انگلیسی: Macworld) یک مجله ماهانه رایانه‌ای و یک وبگاه است که به معرفی محصولات شرکت اپل اختصاص دارد و توسط شرکت مک پابلیشینگ (به انگلیسی: Mac Publishing) که دفتر مرکزی آن در سان فرانسیسکو در ایالات متحده آمریکا قرار دارد، منتشر می‌شود.
مک لایف
مک|لایف (به انگلیسی: Mac|Life) یک ماهنامه آمریکایی می‌باشد که توسط شرکت فیوچر پی‌ال‌سی منتشر شده و بر روی رایانه‌های شخصی مکینتاش و دیگر محصولات مربوط به آن از جمله آی‌فون و آی‌پاد، متمرکز است. بین سپتامبر ۱۹۹۶ الی فوریه ۲۰۰۷، این مجله با عنوان مک‌ادیکت منتشر می‌شد.
مک‌فرمت
مک فرمت (به انگلیسی: MacFormat) بزرگترین مجله‌ی بریتانیا برای کاربران مکینتاش می‌باشد. این مجله که هر ماه توسط شرکت فیوچر پی‌ال‌سی منتشر می‌شود، از سال ۱۹۹۳ کار خود را شروع کرده است.
تپ!
تپ! (به انگلیسی: !Tap) مجله‌ای مخصوص صاحبان دستگاه‌های آی‌اواس دار شرکت اپل (آی‌فون، آی‌پد و آی‌پاد تاچ) می‌باشد. این مجله که توسط فیوچر پی‌ال‌سی چاپ می‌گردد خواهر خواندۀ مجلۀ مک فرمت است.
ویندوز: مجله رسمی
ویندوز: مجله رسمی (به انگلیسی: Windows: The Official Magazine) یک مجله فناوری می‌باشد که توسط فیوچر پی‌ال‌سی و به کمک مایکروسافت، به صورت جهانی چاپ می‌شود. مجله خود را "مجله‌ی رایانه‌ای برای زندگی واقعی" عنوان کرده و شامل اخبار، راهنمایی‌ها، خصوصیت‌ها و بررسی‌هایی می‌شود تا باعث گردد خوانندگانش از رایانه شخصی خود بهتر استفاده کنند.
این مجله به خاطر بزرگترین مجله منتشر شده در تاریخ مشهور بوده و در یازده کشور به چاپ میرسد. ویندوز: مجله رسمی یک روز بعد از منتشر شدن ویندوز ویستا در بریتانیا، آمریکا، فرانسه، آلمان، اسپانیا، پرتغال، هلند، بلژیک (آلمانی زبان)، برزیل، آفریقای جنوبی و استرالیا شروع به کار کرد. همچنین این عنوان در اتریش، کانادا، دانمارک، ایتالیا، نروژ، سوئد، سویس، بحرین، بلژیک (فرانسوی زبان)، فنلاند، یونان، هنگ کنگ، هند، لیتوانی، موریس، نیوزلند، عمان، پاکستان، سنگاپور، اوکراین، تایوان و تایلند فروخته می‌شود.
اینفورمیشن‌ویک
اینفورمیشن‌ویک (به انگلیسی: InformationWeek) یک منبع اطلاعاتی آنلاین در آدرس www.informationweek.com است که یک شامل نشریه اینترنتی، رویدادهای مجازی و رو در رو و مقالات پژوهشی است. اولین نسخه آن در سال ۱۹۷۹ توسط CMP Media که بعدها CMP Technology نام گرفت، منتشر شد. مقر این نشریه در سانفرانسیسکو کالیفرنیا است.
اینفوورلد
اینفوورلد (به انگلیسی: InfoWorld) یک رسانه برخط تجاری مرتبط با فناوری اطلاعات است که تحت لوای IDG Enterprise فعالیت می‌کند. این مجله در سال ۱۹۷۸ تحت عنوان نشریه ماشین‌های هوشمند (به انگلیسی: Intelligent Machines Journal) و توسط جیم وارن فعالیت خود را آغاز کرد و در اواخر ۱۹۷۹ به آی‌دی‌جی فروخته شد. در طی سال‌های بعد نشریه به InfoWorld تغیر نام داد. در سال‌های بعد نشریه کم‌کم به سمت الکترونیکی شدن سو گرفت و در ۲ آوریل ۲۰۰۷ اخرین نسخه چاپ شده آن منتشر شد و از آن پس تنها به صورت الکترونیکی منتشر می‌شود. مقر این نشریه در سن فرانسیسکو است و از کارکنان و نویسندگان آن از سرتاسر ایالات متحده در تهیه این نشریه مشارکت می‌کنند.
پیوست (ماهنامه)
ماهنامه پیوست یک نشریه اطلاع رسانی، پژوهشی و فرهنگی است که اولین پیش‌شماره‌های خود را در آبان ماه ۱۳۹۱ هم زمان با سیزدهمین نمایشگاه تلکام منتشر کرد. پس از این در اسفند ۹۱ نخستین شماره این نشریه به صورت عمومی عرضه شد.
توجه این نشریه معطوف به گرایش‌های مدیریتی و تجارتی در حوزه فناوری اطلاعات ایران است و رویکرد آن ارائه گزارش‌های تحلیلی و آماری، اخبار پردازش شده، دستیابی به آمارهای تاییده شده، گفتگوی ادامه‌دار با مدیران ارشد کشور و تمرکز روی نگاه چند وجهی و تحلیل روی مضامین روز فناوری اطلاعات و ارتباطات می‌باشد.
کامپیوتر میوزیک (مجله)
کامپیوتر میوزیک (به انگلیسی: Computer Music) مجله‌ای بریتانیایی در حوزۀ موسیقی دیجیتال تولید شده در رایانه می‌باشد. هر شماره از این مجله به همراه یک دی‌وی‌دی به فروش میرسد که در آن نمونه آهنگ، افزایه صوتی، آموزش، دموی نرم‌افزارها و چندین مطلب مرتبط دیگر وجود دارد.
دات‌نت (مجله)
دات‌نت (به انگلیسی: net.) مجله‌و وب‌سایتی بریتانیایی در حوزۀ انترنت و رایانه می‌باشد. این مجله که از سال ۱۹۹۴ شروع به کار نموده است، هر چهار هفته یکبار یک شماره را منتشر می‌کند (هر سال ۱۳ شماره). مخاطبان اولیۀ دات‌نت کاربران معمولی اینترنت بود اما با گذشت زمان این مجله مخصوص طراحان وب آماتور و حرفه‌ای شد. در سال ۲۰۱۱ نیز اولین شماره از این مجله در فرمت دیجیتال برای تبلت‌ها آماده شد.
پی‌سی گیمر
پی‌سی گیمر (به انگلیسی: PC Gamer) یک مجله بریتانیایی است که از سال ۱۹۹۳ چاپ شده و دربارۀ بازی‌های رایانه‌ای می‌باشد. این مجله هر ماه و توسط شرکت فیوچر پی‌ال‌سی چاپ می‌شود. پی‌سی گیمر در مناطق مختلف جهان یافت می‌شود اما نسخه‌های بریتانیایی و آمریکایی‌اش پرفروش‌ترین‌ها هستند. این مجله شامل اخبار صنعت بازی‌های ویدئویی، پیش‌بررسی بازی‌های جدید، بررسی بازی‌های جدید و پرطرفدار و دیگر مسائل سخت‌افزاری و اصلاحات می‌شود.
اج (مجله)
اِج (به انگلیسی: Edge) به معنی لبه مجله‌ای بریتانیایی در حوزهٔ بازی‌های رایانه‌ای و دیگر فناوری‌ها می‌باشد. این مجله به خاطر تماس‌هایش با شرکت‌ها، موضع‌گیری‌های مقالات، نوشتار منحصربه‌فرد سوم شخصی، جوایز سالانه و قدمتش معروف است.
بازی‌نما
بازی‌نما از جمله اولین نشریه های تخصصی بازی‌های ویدئویی در ایران، کار خود را از سال ۱۳۸۲ با جمعی از علاقه‌مندان به این صعنت نوپا آغاز کرد. در سال‌های ابتدایی نام بازی‌نما تنها محدود به ماه نامه‌ی بازی‌های رایانه‌ای می‌شد اما پس از گذشت زمان، در بسیاری از زمینه‌های مرتبط با بازی‌های رایانه‌ای مانند سایت، فروشگاه و بازی سازی فعال شد.
تاریخچه
بازی‌نما در سال ۱۳۸۱ و تحت عنوان ماهنامه‌ای به نام دنیای نرم‌افزار توسط نریمان فرامرزی و آراد حقی شروع به‌کار کرد. پس از چهار شماره، امید مهدی‌پور به عنوان دبیر تحریریه و فرهاد کریمی در سمت نویسنده به بازی‌نما اضافه شدند. در شماره‌های ابتدایی، این مجله به صورت ۲ ماه یک بار منتشر می‌شد. با رسیدن به شماره‌ی ۱۲ و جدایی امید مهدی‌پور از بازی‌نما، محمود بلالی که پیش از این در مجلات دیگر بازی فعالیت‌هایی داشت به سمت دبیر تحریریه منصوب شد، البته محمود بلالی نیز پس از شماره‌ی ۱۸ به ماهنامه بازی‌کام پیوست و این سمت باز هم دستخوش تغییراتی شد. از شماره ۲۴ تا ۳۴ نیز فرجام کلیایی که خوانندگان بازی‌نما با نام مستعار «بابای باربد» با او آشنا هستند در بازی‌نما فعالیت می‌کرد و پس از آن محمد میرزایی تا به امروز در سمت دبیر تحریریه بازی‌نما فعالیت می‌کند. در طول این سال‌ها، بازی‌نما زیر نظر شورای سردبیری متشکل از نریمان فرامرزی، وحید یوسفی و محمد میرزایی اداره شده است.
مجله
از شروع به کار بازی‌نما تا بحال، مجله شامل بخش‌های مختلفی بوده که به مرور زمان حذف یا اضافه شدند. در حال حاضر محوریت اصلی مجله شامل این قسمت‌ها می باشد:
اخبار
در این قسمت، اخبار مربوط به بازی‌ها و همچنین شایعات مربوط به آنها نوشته می‌شود.
نقد و بررسی
در این قسمت، بازی‌های عرضه شده نقد و بررسی می‌شوند. شیوه‌ی امتیاز دهی مجله‌ی بازی‌نما از ابتدا چند بار دچار تغییر شده است. در حال حاضر از بین ۰ تا ۱۰ امتیازی به بازی‌ها تعلق می‌گیرد و نکات مثبت و منفی بخش‌های مختلف هر بازی به تفکیک بیان می‌شود.
پیش نمایش
در این قسمت، بازی‌هایی که در آینده وارد بازار می‌شوند، معرفی می‌گردد. ضمن اینکه به تازگی بخشی تحت عنوان پیش نمایش تصویری نیز در مجله قرار گرفته است.
سرگرمی
بخشی از مجله که شما را با دنیایی جالب از تفریحات آشنا می‌کند. بخشی که در آن نه از کنسول بازی خبری هست و نه یک کامپیوتر با مشخصات خوب برای بازی کردن. بلکه در این بخش نگارنده قصد آشنایی مخاطب با سرگرمی‌های غیر دیجیتالی را دارد.
روزی روزگاری بازی
بخشی که با تاریخچه و معرفی کنسول‌ها و بازی‌های قدیمی می‌پردازد.
سخت افزار
در این قسمت، مباحثی نظیر معرفی قطعات جدید و کنسول‌ها و راهنمایی برای خرید لوازم جانبی ارایه می‌شود.
همچنین پوشش خبری نمایشگاه‌های مهم مانند E3 و Tokyo Game Show بخشی از محتوای مجله است که در شماره‌های خاص به صورت ویژه نامه در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌گیرد. قبلاً همراه با مجله‌ی بازی‌نما دو دی وی دی شامل محتویات مختلف مثل تریلر بازی‌ها و سایر موارد به خریداران ارائه می‌شد اما اکنون تعداد این دیسک ها به یک عدد کاهش یافته است. همچنین در بسته بندی مجله یک پوستر با ابعاد مشخص وجود دارد که تصویر آن برگرفته از Artwork های بازی‌های روز می‌باشد.
وبگاه
وبگاه بازی‌نما در سال ۱۳۸۶ با هدف گسترش دایره فعالیت مجله و دریافت راحت‌تر نظرات، پیشنهادها و انتقادات آنها، تأسیس شد. سایت بازی‌نما ابتدا کار خود را با دو بخش تالار گفتگو و صفحه اصلی آغاز کرد اما در ادامه بخش‌های بسیار زیادی به آن اضافه شدند. وب سایت بازی‌نما اکنون با داشتن بیش از صد و ده هزار نفر کاربر و با حجمی بیش از ۳۰۰ گیگابایت اطلاعات، بزرگترین سایت تخصصی بازی های رایانه ای در جمهوری اسلامی ایران و همچنین خاورمیانه به شمار می‌رود. در حال حاضر این سایت شامل بخش‌های زیر می‌باشد:
صفحه اصلی
تالارهای گفت و گو
گالری تصاویر
آپلودر تصویر
بازارچه
فروشگاه
بازی‌های آنلاین
کمیک
بلاگ
گروه‌های هواداری
مجموعه مسابقات سالیانه فیس آف
تاس طلایی (انتخاب برترین‌های سال)
در ششم بهمن ۱۳۹۰ وبگاه بازی‌نما در چهارمین جشنواره وب ایران به عنوان برترین وبگاه بازی‌های رایانه‌ای از نظر کاربران انتخاب شد.
ساخت بازی
در سال‌های اخیر این مجموعه در راستای گسترش خود تصمیم به ساخت بازی‌های کامپیوتری گرفت و با خدمت گرفتن افراد با حرفه های گوناگون اکنون بازی "زندگی جدید سارا" را تولید کرده و در حال فعالیت بر روی چند پروژه دیگر نیز هست.
همایش‌ها
همه ساله، بازی‌نما همایشی با محوریت بازی‌های رایانه‌ای برپا می‌کند تا در جمعی دوستانه و خانوادگی با گفت و گوهای کارشناسی و نمایش تازه‌های دنیای گیم باعث رونق هر چه بیشتر این صنعت نوپا در ایران شود. سومین همایش بازی‌نما با عنوان "نقش بازی در سلامت خانواده" که در تابستان ۸۸ برگزار شد با استقبال بسیار خوبی مواجه شد. طبق گفته مسئولین سایت و مجله بازی‌نما، در آینده شاهد همایش‌های دیگری از سوی بازی‌نما خواهیم بود.
حضور در نمایشگاه‌ها
این مجموعه به طور معمول در نمایشگاه‌های مختلف پیرامون بازی‌های رایانه‌ای سراسر دنیا حضور داشته، ولی به طور رسمی و به عنوان یک خبرگزاری معتبر در نمایشگاه Gamescom 2009 و Dubai Game World Expo 2009 & 2010 حضور پررنگی داشته است. از حضور بازی‌نما در نمایشگاه‌های داخلی هم می‌توان از نمایشگاه الکامپ نام برد.
فعالیت‌های جهانی
از همکاری مجله بازی‌نما با شرکت‌های بازی‌سازی خارجی می‌توان به استودیو‌های والو، الکترونیک آرتز، اسکور انیکس، اکتیویژن و Bethesda اشاره کرد که تا به حال کاورها، مطالب و تصاویر اختصاصی برای بازی‌نما تهیه کرده‌اند. آشنایی بازی‌نما با شرکت Bethesda به نمایشگاه Games Convention 2008 برمی‌گردد. از همکاری بازی‌نما با این شرکت می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
طراحی روی جلد انحصاری شماره ۶۲ مجله بازی‌نما توسط Bethesda
مطالب و تصاویر اختصاصی از بازی Skyrim در شماره ۶۴ مجله بازی‌نما
پوستر اختصاصی از بازی Rage در شماره ۶۸ مجله بازی‌نما
پلی (مجله)
پلی (به انگلیسی: Play) یک ماهنامه اطلاع رسانی بازی‌های رایانه‌ای است که در پادشاهی متحده منتشر می‌شود، و فعالیت اصلی آن معرفی محصولات پلی‌استیشن سونی است. شماره اول آن در اکتبر سال ۱۹۹۵ میلادی منتشر شد.
پی‌سی زون
پی‌سی زون (به انگلیسی: PC Zone) یک مجله تخصصی رایانه‌های شخصی و بازی‌های ویدئویی بریتانیایی است که به شکل ماهانه، برای نخستین بار در آوریل ۱۹۹۳ منتشر شد. این مجله، نخستین مجله در بریتانیا بود که به شکل تخصصی به بررسی مباحث مرتبط با رایانه‌های شخصی سازگار با آی‌بی‌ام می‌پرداخت. پیش از انتشار پی‌سی زون، مجلات دیگری بودند که به مباحث رایانه می‌پرداختند اما بیشتر جنبه سرگرمی داشتند و با انتشار پی‌سی زون، این مبحث به شکلی تخصصی در بریتانیا، درقالب مجله رواج یافت.
بعدها این مجله، دارای بخش‌ها و مباحث دیگری نیز شد. بخش‌هایی چون نقد و بررسی شرکت‌های سازنده قطعات سخت‌افزاری، تولید کننده بازی‌های ویدئویی، نقد و بررسی بازی‌های ویدئویی و امتیاز به‌آن‌ها به مباحث پیشین مجله پیوست داده شد.
انتشار این مجله در ۲ سپتامبر ۲۰۱۰ متوقف شد.
پی‌سی فرمت
پی‌سی فرمت (به انگلیسی: PC Format) یک مجله‌ی بریتانیایی است که توسط شرکت فیوچر پی‌ال‌سی منتشر می‌شود. این مجله که از سال ۱۹۹۱ چاپ می‌شود، شامل مقالاتی پیرامون بازی‌های رایانه‌ای، سرگرمی‌ها، نحوۀ کار با نرم‌افزارها و سخت‌افزار‌ها است. معمولاً پی‌سی در پی‌سی فرمت نماد رایانه‌هایی با سیستم عامل مایکروسافت ویندوز می‌باشد؛ هر چند گاهی اوقات به دیگر رایانه‌ها هم اشاره‌ای می‌شود.
پی‌سی مگزین
پی‌سی مگزین (به انگلیسی: PC Magazine) (به شکل خلاصه: PC Mag) یک مجلهٔ رایانه‌ای است که توسط شرکت زیف دیویس (به انگلیسی: Ziff Davis) منتشر می‌شود. نسخه چاپی آن از سال ۱۹۸۲ تا ۲۰۰۹ ادامه داشت و نسخه برخط از سال ۱۹۹۴ تاکنون منتشر می‌شود. پی‌سی مگزین به موضوعاتی چون بررسی سخت‌افزار و نرم‌افزار رایانه و موضوعات فناوری اطلاعات می‌پردازد.
دنیای بازی
دنیای بازی نام دو هفته نامه ای است که به معرفی بازی‌های رایانه‌ای، پیش نمایش، نقد و همچنین تمامی مسائل مربوط به آن می‌پردازد. این نشریه همچنین ویژه‌نامه‌های بازی‌های رایانه‌ای داخلی را به‌صورت دوماهنامه منتشر می‌کند.
بخش‌های نشریه
تازه‌ها: در این بخش اخبار مربوط به شرکت‌های تولید کننده بازی و همچنین شایعات مربوط به آنها ثبت می‌شود.
اسباب بازی: در این بخش، مقوله‌هایی نظیر اور کلاکینگ و همچنین معرفی قطعات جدید و کنسول‌ها درج می‌شود.
اولین نگاه: در این بخش، بازی‌هایی که در آینده‌ای نزدیک وارد بازار می‌شوند، معرفی می‌گردد. علاوه بر توضیحات بازی، قسمتی کوچک نیز به معرفی سازندگان و انتشار دهنده بازی اختصاص داده می‌شود.
نقد بازی: در این قسمت، همان طور که از نام پیداست، بازی‌های عرضه شده نقد می‌شوند. همانند قسمت اولین نگاه، این جا هم قسمتی به معرفی شرکت‌های سازنده اخنصاص داده می‌شود.
بررسی کوتاه: در این قسمت، بازی‌هایی که اهمیت کمتری دارند و جایی برای نقد آنها نیست، معرفی می‌شوند.
پرونده: و اما جالب‌ترین و هنر مندانه‌ترین قسمت نشریه، قسمت پرونده است. در این قسمت هر شماره یکی از زیباترین بازی‌ها و یا مجموعه بازی‌ها انتخاب شده و نویسندگان اصلی نشریه مطالبی در مورد تاریخچه و علت به یاد ماندنی شدن بازی‌ها می‌نویسند.این بخش یکی از پر طرفدارترین و در عین حال با ارزش‌ترین قسمت نشریه‌است.
فلش بک: در این قسمت، بازی‌هایی که تاریخ انتشار آنها حد اقل مربوط به ۳ سال پیش است و ممکن است بازی کننده‌ها آن را جا گذاشته باشند، و یا حتی کسانی که سیستمی برای اجرای بازی‌های جدید ندارند، بتوانند از آن استفاده کنند.
دنیای دیجیتال، موزه و ذره بین: دنیای دیجیتال مربوط به مسائل روز دنیای بازی نظیر تهاجم فرهنگی در بازی‌ها و یا دیدگاه‌های نادرستی که در ایران نسبت به بازی‌های رایانه‌ای وجود دارد است. موزه قسمتی برای معرفی بازی‌های بسیار قدیمی و در اصل پایه ساز بازی‌های امروزی است، و از این جهت ارزش بالایی دارد. مطالب قسمت ذره بین یکی از پرطرفدارترین قسمت‌های این نشریه‌است و به طور سر راست به مشکلات خود گیمرها می‌پردازد. مطالب این قسمت طنز واقعی است و به شکل زیبایی پرداخته می‌شوند.
دنیای دیگر: این قسمت به معرفی بازی‌های ممو می‌پردازد و همچنین راهنما و آموزش بازی‌های نقش آفرینی است.
فامیتسو
فامیتسویک مجله اطلاع رسانی بازی‌های رایانه‌ای ژاپنی است که توسط شرکت انتربراین و توکوما شوتن منتشر می‌شود، پنج نسخه دارد Famitsū: Shūkan Famitsū, Famitsū PS, Famitsū Xbox, Famitsū Wii+DS، و Famitsū Wave DVD و مشهورترین مجله اطلاع‌رسانی بازی در ژاپن است.
گیم اینفورمر
گیم اینفورمر(به انگلیسی: Game Informer) (یا به طور مخفف GI) یک ماهنامه اطلاع رسانی بازی‌های رایانه‌ای است که در ایالات متحده منتشر و شامل نقدها، اخبار و راهنمای بازی‌های رایانه‌ای است.و در اوت ۱۹۹۱ شروع به کار کرد، این مجله نزدیک به ۳ میلیون مشترک دارد که از این لحاظ در آمریکا اول است، و در یک چهارم اول سال ۲۰۰۷، بیست و سومین مجله بزرگ آمریکا شناخته شد.مالک و ناشر این مجله شرکت گیم‌استاپ است.
گیم‌پرو
گیم‌پرو(به انگلیسی: GamePro)یک ماهنامه اطلاع رسانی بازی‌های رایانه‌ای است که در ایالات متحده منتشر می‌شود. مرکز آن در ردوود، کالیفرنیا بوده و در سال ۱۹۸۹ توسط پت فرل و خواهرخوانده او لیان مک‌درمونت شروع به انتشار کرد.
مجله بازی‌های کامپیوتری و ویدئویی
بازی‌های ویدویی و رایانه‌ای (به انگلیسی: Computer and Video Games) (CVG یا C+VG) یک مجله بازی‌های ویدئویی بریتانیایی است که برای نخستین بار در نوامبر ۱۹۸۱ منتشر و روند انتشار آن، به شکل ماهانه تاکنون ادامه داشته است.
نقد و بررسی بازی‌های قدیمی و جدید، امتیازدهی به بازی‌ها، معرفی شرکت‌های بازی‌سازی جهان، معرفی رمز و کد و استراتژی بازی‌ها از مطالب و بخش‌های این مجله بازی بریتانیایی است
11:02 am
حجت بن حسن (مهدی)
بنابر اعتقاد شیعیانِ دوازده‌امامی، حجت بن حسن فرزند حسن بن علی عسکری (امام یازدهم شیعیان) و دوازدهمین و آخرین امام و همان مهدی موعود است. همچون پیامبر اسلام نامش محمد و کنیه اش ابوالقاسم است. همچنین «امام زمان»، «صاحب الزمان»، «ولی عصر»، «قائم آل محمد» و «مهدی موعود» از القاب اوست.
پس از مرگ حسن عسکری (امام یازدهم شیعیان) در سال ۲۶۰ هجری و سن ۲۸ سالگی، از آنجا که حسن عسکری برخلاف سایر امامان شیعه —که در زمان حیاتشان جانشین بعدی را تعیین کرده بودند— بطور علنی جانشینی برای خود برجای نگذاشته بود، بحران فکری و اعتقادی بزرگی در میان پیروان امام شیعه بوجود آمد. در این دوران که به «سال‌های حیرت» موسوم است، شیعیان به فرقه‌های متعددی منشعب شدند. عده‌ای از شیعیان اعتقاد داشتند که از حسن عسکری فرزندی باقی نمانده است یا این فرزند در گذشته‌است؛ بسیاری از شیعیان امامت جعفر برادر حسن عسکری را پذیرفتند و گروه‌هایی نیز متوجه فرزندان و نوادگان امامان نهم و دهم شیعه شدند. اما اصحابی از حسن عسکری چنین گفتند که «وی پسری داشته که جانشینی مشروع برای امامت است». طبق گفتهٔ عثمان بن سعید، این پسر مخفی نگاه داشته شده بود، چرا که ترس آن می‌رفت که توسط دولت دستگیر شود و به قتل برسد. دیدگاه این گروه که در ابتدا دیدگاه اقلیت شیعه بود، به‌مرور به دیدگاه تمامی شیعیان امامی تبدیل شد که شیعیان دوازده امامی فعلی‌اند.
از دیدگاه تاریخی، باور به دوازده امام و اینکه امام دوازدهم همان مهدی موعود است بطور تدریجی در میان شیعیان تکامل یافت. به نظر میرسد مدتی طول کشید تا این نظریه به صورتبندی نهایی خود برسد و پس از آن هم توجیه ها و تبیین های دینی گسترده‌ای در موردش ارائه شد. شیعیان با دو رویکرد حدیثی و کلامی به تبیین نظریهٔ غیبت برخاستند. کلینی (و. ۳۲۹ ه.ق. / ۹۴۱ م.) در احادیث باب غیبت کتاب اصول کافی —که در خلال دوره سفرا (موسوم به غیبت صغری) گرد آورد— به موضوع غیبت و علت آن پرداخت. به‌خصوص نعمانی در کتاب الغیبه به تبیین نظریه غیبت از طریق احادیث پرداخت و او برای نخستین بار اصطلاحات «غیبت صغری» و «غیبت کبری» را به کار برد. پس از وی ابن بابویه (و.۹۹۱-۹۹۲) در کتاب کمال الدین در خصوص گردآوری احادیث مربوط به امام دوازدهم و غیبت وی کوشید. از دیگر سو، متخصصان علم کلام از جمله شیخ مفید (و. ۴۱۳ ه.ق. / ۱۰۲۳ م.) و شاگردانش بخصوص سید مرتضی (۱۰۴۴-۱۰۴۵) به تدوین نظریات کلامی امامت جهت تبیین ضرورت وجود امام زنده در شرایط غیبت پرداختند.
در باور کنونی شیعه دوازده امامی، حجت بن حسن در نیمهٔ شعبان سال ۲۵۵ یا ۲۵۶ ه.ق. در سامرا به دنیا آمد؛ او در پنج سالگی و پس از مرگ پدرش به امامت رسید. پس از مرگ حسن عسکری، مهدی تنها از طریق چهار سفیر یا نائب با شیعیان تماس می‌گرفت. البته بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که از آغاز تعداد وکلا محدود به چهار تن نبوده و اصطلاح نیابتِ خاص در قرن‌های چهارم و پنجم هجری توسط علمای شیعه مانند شیخ طوسی و برای تبیین غیبت صغری ایجاد شده‌است. پس از یک دوره هفتاد ساله (موسوم به غیبت صغری) و با مرگ علی بن محمد سمری، چهارمین نائب امام دوازدهم شیعه، بار دیگر حیرت شیعیان را فراگرفت. آنها در نهایت در سده پنجم به تبیینی عقلی در کلام شیعه از غیبت امام دست یافتند. به باور شیعیان، پس از دوران سفرا، شیعیان با مهدی در ارتباط نیستند و این دوران را اصطلاحاً غیبت کبری می‌نامند. پس از پایان دورهٔ غیبت، وی با عنوان مهدی قیام خواهد کرد و او کسی خواهد بود که از طریق وی حق و عدالت بار دیگر به پیروزی خواهد رسید.
اعتقاد به امام غائب، برکات متعددی برای شیعیان تحت آزار و ستم داشت. از آنجا که امام غائب پتانسیل تهدید کمتری نسبت به یک امام حاضر داشت تنش ها با حاکمان سنی مذهب کاهش یافت. اعتقاد به ظهور امام غائب باعث شد که انتظار بتواند جایگزین چالش مستمر نظام سیاسی حاکم شود. امام غائب باعث عامل وحدت شیعیانی شد که پیش از آن، هر گروه، دور یکی از امامان حاضر گرد می آمدند و دچار انشقاق شده بودند. به علاوه اعتقاد به ظهور امام غایب (به عنوان مهدی)، شیعیان را در تحمل شرایط دشوار یاری نموده و به آنها امید آینده‌ای سرشار از دادگری داده است.
منبع‌شناسی
به نوشته جاسم حسین احادیث مربوط به غیبت مهدی قائم را بسیاری از گروه های شیعه گردآوری کرده اند. پیش از سال ۲۶۰ ه./۸۷۴ م. در آثار سه مذهب واقفیه، زیدیه جارودیه و امامیه موجود است. از واقفیه، انماطی ابراهیم بن صالح کوفی از اصحاب امام محمد باقر کتابی به نام «الغیبه» نوشت. علی بن حسین طائی طاطاری و حسن بن محمد بن سماعه هر یک کتابی به نام «کتاب الغیبه» نوشتند و امام موسی کاظم را به عنوان امام غائب معرفی کردند. از زیدیه ابوسعید عباد بن یعقوب رواجینی عصفری (و. ۲۵۰ ه./۸۶۴ م.) در کتابی به نام «ابوسعید عصفری» احادیثی در خصوص غیبت، ائمه دوازده گانه و ختم ائمه به دوازده می آورد بی آنکه نام آنها را برشمرد. از امامیه علی بن مهزیار اهوازی (وکیل امام نهم و دهم) (وفات حدود ۲۵۰ تا ۲۶۰ ق.)، دو کتاب به نام های «کتاب الملاحم» و «کتاب القائم» نوشت که هر دو درباره غیبت امام و قیام او با شمشیر مطالبی دارد. حسن بن محبوب سراد (م. ۲۲۴ ه./ ۸۳۸ م.) کتاب «المشیخه» را در موضوع غیبت می نویسد. فضل بن شاذان نیسابوری (۲۶۰ ه./ ۸۷۳ م.) کتاب «الغیبه» را نوشت که ظاهراً مطالب آن از کتاب «المشیخه» نقل شده است. وی که دو ماه پیش از امام یازدهم می میرد، امام دوازدهم را قائم می داند. به نوشته پوناوالا منابع پیش از دوران موسوم به غیبت کبری بسیار پراکنده و ناکافی‌اند و مشکلی که پژوهشگران در هنگام بررسی این منابع با آن مواجه می‌شوند، میزان تاریخی بودن این منابع است.
در خلال دوره سفارت موسوم به غیبت صغری (۲۶۰-۳۲۹ ه./۸۷۴-۹۴۱ م.) فقها و مبلغان بر اساس اطلاعات کتب پیشین و فعالیت های سازمان وکالت نوشته اند که در کتب تاریخی این دوره یافت نمی‌شود. ابراهیم بن اسحاق نهاوندی (م. ۲۸۶ ه./۸۹۹ م.) که مدعی نیابت امام دوازدهم بود کتابی در موضوع غیبت نوشت. عبدالله بن جعفر حمیری(م. بعد از ۲۹۳ ه./ ۹۰۵ م.) که خود کارگزار امامان دهم و یازدهم و نواب اول و دوم بود کتاب «الغیبه و الحیره» را نوشت. ابن بابویه (پدر شیخ صدوق) (م. ۳۲۹ ه. / ۹۴۰ م.) کتاب «الامامه و التبصره من الحیره» و کلینی (م. ۳۲۹ ه. / ۹۴۰ م.) بخش عمده ای از کتاب حجت اصول کافی را به غیبت اختصاص داد.
از سال (۳۲۹ ه./۹۴۱ م.) با پایان سفارت و آغاز دوره موسوم به غیبت کبری چندین اثر برای تبیین غیبت و علت طولانی شدن ان نگاشته شد. به گفته جاسم حسین پنج اثر در این زمان نگاشته شد که اساس عقاید بعدی امامیه درباره غیبت را تشکیل می دهد. نخستین کتاب الغیبه نعمانی توسط ابوعبدالله محمد بن جعفر نعمانی (م.۳۶۰ ق.) با استفاده از آثار فوق‌الذکر بدون توجه به اعتقادات نویسندگان آن آثار تدوین شده است. دومین اثر کمال‌الدین و تمام‌النعمة است که توسط شیخ صدوق (۳۰۶ تا ۳۸۱ ه.ق./ ۹۲۳ تا ۹۹۱ م.) بر اساس اصول اربعمائه گردآوری شده است و با توجه به جایگاه پدرش، علی بن بابویه، اطلاعات معتبری از دوران وکلا و ارتباط مخفی آنها با امام غایب از طریق چهار سفیر ارائه می دهد. سومین مورد «الفصول العشرة فی الغیبة» توسط شیخ مفید (و. ۴۱۳ ه.ق. / ۱۰۲۲ م.) نوشته شد و اطلاعات تاریخی در مورد دوران غیبت و پانزده دیدگاه پدیدار شده در میان امامیه در دوران غیبت و از میان رفتن همه آنها جز اثنی عشریه بیان می کند. همچنین در کتاب الارشاد به سبک کلینی و نعمانی به نقل احادیث و توجیه طولانی شدن عمر امام غایب می پردازد. چهارمین اثر توسط سید مرتضی (۳۵۵ - ۴۳۶ ه.ق /۱۰۴۴-۱۰۴۵ م.) شاگرد شیخ مفید با عنوان «مسئلة وجیزة فی الغیبة» نوشت. این اثر و کتاب دیگری با نام «البرهان علی صحة طول عمر الامام الزمان» تألیف محمد بن علی کراجکی (م. ۴۴۹ ق./ ۱۰۵۷ م.) فاقد اطلاعات تاریخی هستند. پنجمین اثر الغیبة نوشته شیخ طوسی (۳۸۵-۴۶۰ ق. / ۱۰۶۷ م.) بر مبنای کتابی به نام «الاخبار الوکالة الاربعة» نوشته احمد بن نوح بصری اطلاعات تاریخی معتبری از فعالیت های مخفی سفرا ارائه می دهد و نیز به شیوه حدیثی و عقلی اثبات می کند امام دوازدهم همان مهدی قائم است که باید در غیبت به سر برد و سایر ادعاها در خصوص غیبت دیگر افراد نظیر علی بن ابیطالب، محمد بن حنفیه و موسی کاظم مردود است. این کتاب مأخذ اصلی نویسندگان بعدی شیعه امامی و بخصوص بحار الانوار محمدباقر مجلسی (۱۰۳۷-۱۱۱۰ ق.) بوده است.
به نوشته جاسم حسین منابع غیرشیعه بر کتاب «المسترشد» اثر ابوالقاسم بلخی معتزلی (م. حدود ۳۰۱ ق./ ۹۱۳ م.) اتکا دارد که معتقد است حسن عسکری بی وارث از دنیا رفت و ظاهراً اطلاعات خود در خصوص دسته بندی شیعه پس از سال ۲۶۰ را از حسن بن موسی نوبختی (و. حدود ۳۰۰ ه.ق.) گرفته است. این کتاب مبنای اطلاعات المغنی عبدالجبار معتزلی (م. ۴۱۵ ق. / ۱۰۲۴ م.) و ابوالحسن اشعری (م. ۳۲۴ ق./ ۹۳۵ م.) قرار گرفت و کتاب اشعری مرجع سایر کتاب های اهل سنت نظیر ابن حزم (م. ۴۵۶ ق. / ۱۰۳۷ م.) و شهرستانی (م. ۵۴۸ ق. / ۱۱۵۳ م.) درباره دسته بندی های شیعه بوده است.
بیان موضوع در منابع تاریخ عمومی مسلمانان متفاوت است. محمد بن جریر طبری (۲۲۴ - ۳۱۰ ق./ ۹۲۲ م.) که معاصر دوران غیبت بود در تاریخ طبری اشاره ای به موضوع امام دوازدهم و فعالیت های شیعیان امامی نمی‌کند در حالی که به فعالیت های سایر گروه های شیعه نظیر اسماعیلیه می پردازد و حتی کاربرد حدیث مهدی قائم توسط این گروه ها در کسب قدرت را پی می گیرد. جاسم حسین علت ذکر نشدن فعالیت های امامیه در این کتاب را مخفیانه بودن آن می داند. مسعودی (حدود ۲۸۳ – ۳۴۶ ق. / ۸۹۶ - ۹۵۷ م.) در مروج‌الذهب، التنبیه و الاشراف و نیز اثبات و الوصیه که به وی منسوب است به فشارها و سخت گیری های عباسیان علیه امامان شیعه که منجر به وقوع غیبت شد می پردازد. ابن اثیر (۵۵۵ - ۶۳۰ه ق / ۱۲۳۲ م.) در الکامل فی التاریخ به اختلافات میان وکلای امام در دوران غیبت و تأثیر غلو در بروز آن می پردازد. به عقیده جاسم حسین ممکن است وی اطلاعات خود را از کتاب «تاریخ الامامیه» اثر یحیی بن ابی طی (م ۶۳۰ ق. / م.۱۲۳۲) گرفته باشد.
به نوشته ساشادینا بسیار مشکل‌است که مرزی میان مطالب تاریخی از یک طرف با تذکره‌نویسی و مطالب اعتقادی شیعه از طرف دیگر در کتاب‌های نویسندگان شیعه تعیین کرد. زیرا زندگی‌نامهٔ امامان در کتاب‌های نویسندگان شیعه، آکنده از داستان‌هایی به سبک تذکره‌هایی‌است که عارفان برای مرشدان و قدیسان خود می‌نویسند. برای مطالعه دربارهٔ امام دوازده شیعیان باید به منابعی اتکا کرد که نه می‌توان آنها را کاملاً تاریخی و نه می‌توان کاملاً زندگی‌نامه‌های مذهبی و تذکره‌ای دانست. به هر حال این منابع بیشترین کمک را به پژوهشگران در راه درک دوره‌ای می‌کند که ایدهٔ منجی آخرالزمان را به عقیدهٔ غالب در مذهب شیعه تبدیل کرده‌است.
پیشینه اعتقاد شیعه به مهدی و قائم
چنانکه جاسم حسین توضیح می دهد مفهوم «مهدی» به عنوان شخص هدایت شده از زمان پیامبر استعمال می شد. هم اهل سنت آن را برای خلفای راشدین به کار بردند و هم شیعه آن را برای امامان استفاده کرد. برای مثال در قیام حسین بن علی شیعیان کوفه از وی به عنوان مهدی دعوت کردند و هم سلیمان بن صرد پس از کشته شدنش با این عنوان از او تجلیل کرد. اما کاربرد آن در مفهوم منجی از زمان قیام مختار و توسط مختار ثقفی برای محمد حنفیه پدیدار شد.
به‌گفته سعید امیرارجمند و ویلفرد مادلونگ، اولین اشارات به وجود «باور به مهدی»، غیبت و منجی در نزد مسلمانان به زمان فرقهٔ شیعهٔ کیسانیه بازمی‌گردد؛ فرقه‌ای که پس از سرکوب قیام مختار شکل گرفت. آنان محمد حنفیه، فرزند علی و امام اول شیعیان را مهدی می‌دانستند و پس از فوت او چنین اعلام کردند که او نمرده‌است و در کوه رضوا در مدینه در غیبت بسر می‌برد و روزی به عنوان مهدی و قائم بازخواهد گشت. به نوشته مادلونگ شیعیان بارها به افراد متعددی از خاندان پیامبر اسلام به عنوان مهدی روی آوردند. اما این افراد نتوانستند انتظارات شیعیان را برآورده سازند. افرادی مانند محمد حنفیه، ابوهاشم فرزند محمد حنفیه، محمد بن معاویه از خاندان جعفر ابوطالب، محمد ابن عبدلله نفس زکیه، جعفر صادق و موسی کاظم هر کدام در برهه‌ای، مهدی موعود شیعیان شناخته می‌شدند. علاوه بر کیسانیه، زیدیه از عنوان مهدی با مفهوم منجی انتهای تاریخ برای رهبرانشان که قیام مسلحانه کردند مکرراً استفاده نمودند. همچنین گروه های منشعب از امامیه نظیر ناووسیه و واقفیه این لقب را با همین مفهوم برای امامان ششم و هفتم پس از درگذشتشان به کار بردند.
به گفته عبدالعزیز ساچادینا هم محمد باقر و هم جعفر صادق در موارد مختلف توسط پیروانشان مورد اطمینان قرار گرفتند که اگر در مقابل حکومت فعلی قیام کنند از آنها پشتیبانی خواهند نمود. ولی این امامان در پاسخ شیعیانشان را به آرامش فرا می‌خوانند و می‌گفتند گرچه همه امامان قائم هستند و قابلیت سرنگون کردن حکومت‌های جور را دارند ولی قائم موعود پس از غیبت به فرمان خدا ظهور خواهد کرد تا بی عدالتی را از میان ببرد. در خصوص کاربرد مهدی به عنوان منجی توسط امامیه اختلاف نظر وجود دارد. به نوشته مدرسی امامیه از زمان علی و کیسانیه با ایده قائم آشنا بودند. تا زمان دوران موسوم به غیبت صغری، مفهوم مهدی یک ایده متعلق به غیر امامیه بود. شیعیان در دوران غیبت به تدریج ایده مهدی متعلق به غیر امامیه و قائم متعلق به امامیه را در هم ادغام کردند. هرچند در کتاب‌های برجا مانده تا دهه‌های آخر قرن سوم هجری/نهم میلادی امام دوازدهم شیعه همان قائم دانسته می‌شد. اما از شروع قرن بعدی، کتاب‌های شیعه امام دوازدهم شیعه را مهدی می‌نامیدند. ساشادینا نیز می گوید مهدویت امام دوازدهم بسط نظریه امامت امام غائب بود که آن را با عقیده ظهور مهدی و ایجاد عدالت ترکیب نمود در حالی که پیش از آن امام دوازدهم مهدی موعود تلقی نمی شد. در مقابل جاسم حسین می نویسد نه تنها مهدی به معنای منجی نزد امامیه از زمان ائمه به کار می رفته، بلکه امامان پیشین معتقد بودند هر یک از آنان اگر شرایط ایجاب کند می تواند مهدی قائم باشد.وی می گوید از نخستین سال ها مسلمانان باور داشتند که پیامبر نوید آمدن مردی از نسل حسین بن علی را داده که در آینده با شمشیر قیام می کند تا بدعت ها را از اسلام بزداید. اما رقابت سیاسی میان مسلمانان سبب شد برخی گروها اقدام به بهره برداری و تحریف احادیث نبوی نمایند تا از آنها در نبرد سیاسی استفاده برند.
به گفته ارجمند بیشتر این کیسانی‌ها ایرانیان نومسلمان بودند و احتمالاً این ایرانیان با باورهای زردشتی در مورد منجی آشنا بودند؛ با قهرمانانی مانند گرشاسب که پس از بیداری از یک خواب طولانی، اهریمنان را از زمین برمی‌چینند. به نوشتهٔ محمدعلی امیرمعزی و تیموتی فرنیش،بسیاری از اعتقادات مسلمانان در مورد منجی، ظهور منجی، غیبت و مؤلفه‌های آن، مدیون ادیان پیشین مانند مانویت، دین زردشت، یهودیت و مسیحیت است.
اما به نوشته جاسم حسین منشأ دیدگاه مهدی به عنوان منجی در احادیث پیامبر بوده است که توسط بیست و شش نفر از صحابه و در کتاب های حدیث اهل سنت، زیدیه و امامیه نقل شده است. وی ضعیف بودن احادیث را رد می کند و می گوید این احادیث در زمان امویان نیز رواج داشته و در کتاب سلیم بن قیس منسوب به سلیم بن قیس هلالی (م. حدود 80-90 ق./ 699- 708 م.) هم آورده شده است. از سوی دیگر مورخان و متکلمان شیعه نظیر سید مرتضی عسکری و محمدحسین طباطبایی با تأکید بر اشتراک ادیان مختلف در خصوص کلیت موضوع نوید به آمدن مهدی و برپایی دین و برقراری عدل در زمین، این موضوع را از مشترکات ادیان الهی و ناشی از منشأ فطری ادیان می دانند. این گروه نخستین اشاره به مهدی را در احادیث پیامبر اسلام که از طرق شیعه و سنی روایت شده ذکر می کنند برمی شمارند و وجود وی را از ضروریات تحقق وعده های اسلام و قرآن در برپایی عدل و قسط در زمین می دانند.
شرایط محیطی امامیه در سده های سوم و چهارم
شرایط محیطی در دوران آخرین امامان شیعه
از زمان حکومت متوکل عباسی (۲۳۲- ۲۴۷ ه. ق. / ۸۴۷ - ۸۶۱ م.) سیاست مدارای مأمون (۱۹۸- ۲۱۸ ه. ق. / ۸۱۳ - ۸۳۳ م.) و خلفای پس از وی با شیعیان یکباره به کنار گذشته شد. در دوران متوکل به دستور او حرم حسین بن علی تخریب شد و امام دهم شیعه، هادی، از مدینه به سامرا فراخوانده شد تا تحت نظارت خلیفه باشد. متوکل از هیچ وسیله ممکن در آزار رساندن و بی احترامی به وی دریغ نمی‌کرد. گزارش‌ها حاکی از آن است که فشار شدیدی بر امامان در سامرا می‌آمد و شیعیان در عراق و حجاز در شرایط اسف باری زندگی می‌کردند. منتصر، پسر و جانشین متوکل این سیاست‌ها را برداشت و در نتیجه امام هادی آزادی بیشتری پیدا کرد. سیاست‌های متوکل در زمان مستعین (۸۶۲ - ۸۶۶ م.) هم ادامه یافت. احتمالاً در این زمان بود که امام دهم شیعه عثمان بن سعید را به نمایندگی خود در عراق برگزید (که البته این نمایندگی در زمان امام یازدهم حسن عسکری نیز تایید شد).در دوران آخرین امامان شیعه، شبکه‌ای از وکلا شکل گرفته بود؛ البته این شبکه بیشتر از آنکه به مانند سایر شبکه‌های علوی آن زمان (اسماعیلیه، زیدیه، نوادگان حسن بن علی) به قصد برپایی قیام تشکیل شده باشد، کار گردآوری وجوهات دینی مانند خمس و زکات را انجام می‌داد. شرایط سیاسی و مذهبی سال‌های آخر امامت حسن عسکری و نخستین دهه‌های پس از مرگ او —همزمان با خلافت معتمد عباسی (۲۵۶ -۲۷۹ ه. ق. /۸۷۶-۸۹۲ م.)— بسیار پرچالش بود. این دوران به جهت سیاسی، مصادف بود با عصر ضعف خلافت عباسیان؛ بدین صورت آنان از اعمال مؤثر حاکمیت خود جز در بخش محدودی از سرزمین عراق ناتوان بودند. در این دوره، افراد مختلف در جای‌جای قلمرو عباسیان قیام کرده‌بودند و سرزمین مسلمانان دچار تجزیه سیاسی شده‌بود. معتمد عباسی، حسن عسکری را —که رقیبی بالقوه برای خلافت به شمار می‌رفت— در سامرا تحت نظارت و مراقبت قرار داده و او را حتی از ملاقات با پیروانش نیز بازداشته بود.
شرایط محیطی در سال‌های آغازین غیبت کبری
سال‌های آغازین موسوم به غیبت کبری، همزمان با دورانی بود که به «قرن شیعه» معروف است. در سال ۳۳۴ ه. ق. /۹۴۵ م. بنی‌عباس تحت سلطهٔ حکومت شیعهٔ آل‌بویه درآمد؛ آل بویه با اینکه احتمالاً در آغاز زیدی بودند، هنگامی که به حکومت رسیدند به شیعهٔ دوازده امامی گرایش یافتند؛ آل‌بویه چون از نسل پیامبر مسلمانان نبودند باید امامی زیدی از نسل پیامبر را برای اطاعت کامل از او به امامت می‌رساندند. بنابراین احتمالاً به همین دلیل بود آنان پس از رسیدن به حکومت، به شیعه دوازده امامی متمایل شدند و ایدهٔ یک امام غائب از نظر سیاسی برای بوییان مطلوبتر بود.همزمان با آل‌بویه، حکمرانان شیعه فاطمی در مصر و شمال آفریقا، خاندان بنی حمدان در شمال عراق و سوریه و ادریسیان بر بخش‌هایی از شمال آفریقا حکمرانی می‌کردند.
شیعه در این زمان به دلیل نفوذ سلسله‌های فاطمیان و آل‌بویه در قلب سرزمین‌های اسلامی، مستحکمترین بنیادهای دینی و فکری خود را بنیان نهاد. در این دوره بود که آثار بنیادین اعتقادی شیعه برای نسل‌های بعدی فراهم‌شد. آل‌بویه علوم شیعی را ترویج نمودند و علمای دینی را از مکاتب گوناگون حمایت کردند و زمینه ورود علوم کلامیِ معتزلی به شیعه را فراهم ساختند.
رویکرد تاریخی: از دوران حیرت تا تبیین نهایی اعتقادات تشیع دوازده امامی
در این بخش در خصوص دیدگاه های مختلف درباره سیر تاریخی اعتقاد به حجت بن حسن به عنوان امام دوازدهم، مهدی و غیبت وی در جامعه شیعه توضیح داده می شود.
فرقه های امامیه در دوران حیرت
با درگذشت حسن عسکری(و. ۲۶۰ ه.ق. /۸۷۴ م.)، امام یازدهم شیعه، سردرگمی بزرگی برای نیم قرن در بین شیعیان پدید آمد که نویسندگان شیعه از آن تحت عنوان «دوران حیرت» نام می‌برند. در این دوران، انشقاق در بین شیعیان شدت یافت و جنبش‌های رقیب مانند اسماعیلیه نیز استفادهٔ کافی از این موقعیت نمودند. تبلیغات در این دوران به حدی بود که بسیاری از شیعیان و بسیاری از بزرگان شیعهٔ امامی، مذهب خود را ترک نمودند. شیعه امامی به فرق متعدد منشعب شد. مسعودی (و. ۳۴۶ ه.ق. /۹۵۷ م.) در کتاب مروج‌الذهب تعداد این فرقه‌ها را بیست فرقه شمرده‌است و حسن ابن موسی نوبختی (و. حدود ۳۰۰ ه.ق.) در کتاب فرق الشیعه، از چهارده فرقه با ذکر جزئیات اعتقادی آنها نام می‌برد.
در یک دسته بندی کلی گروهی از شیعیان چنین می‌پنداشتند که حسن عسکری اصلاً فرزندی نداشته‌است و گروهی دیگر می‌گفتند حسن عسکری امام بدون فرزندی است که نمرده‌است و حسن عسکری همان مهدی غایب است.گروهی نیز معتقد بودند که حسن عسکری فرزندی ندارد و آنها روی به سوی برادر حسن عسکری، جعفر گردانیدند.گروه دیگری عنوان می‌کردند که فرزند حسن عسکری پیش از مرگ پدرش درگذشته‌است.یک گروه هم اعتقاد داشتند که فرزند حسن عسکری همان مهدی است که پدرش او را از ترس خلیفه زمان مخفی نگاه داشته و تنها توسط شمار کمی از یاران مورد اعتمادش دیده شده‌است.به گفتهٔ امیرمعزی، تنها بخشی از شیعیان که در آن زمان در اقلیت کوچکی بودند چنین دیدگاهی داشتند اما به گفته جاسم حسین اکثریت شیعیانی که امامت حسن عسکری را پذیرفته بودند تابع این دیدگاه بودند. مذهب این گروه به‌مرور به مذهب تمامی شیعیان امامی تبدیل شد که شیعیان دوازده امامی فعلی می‌باشند.
این فرقه‌ها را به پنج دسته کلی تقسیم می‌شوند؛ به جز آخرین دسته، سایر فرقه‌های منشعب شده تا صد سال پس از فوت حسن عسکری از میان رفتند:
واقفیه بر حسن عسکری: کسانی که مرگ حسن عسکری را باور نداشته و او را به عنوان «مهدی آل محمد» زنده می‌پنداشتند و به نام «واقفیه»، یعنی کسانی که بر امامت حسن عسکری توقف کرده‌اند، شناخته می‌شدند.
جعفریه: کسانی که پس از مرگ حسن عسکری، به برادر او جعفر بن علی الهادی ( ۲۲۶ تا ۲۷۱ ق.) گرویده و به دلیل آنکه فرزند حسن عسکری را ندیده بودند، به امامت جعفر گردن نهادند که دسته ای از آنان وی را جانشین امام دهم شیعه (هادی) و دسته ای دیگر او را به عنوان امام دوازدهم می شناختند. به این گروه «جعفریه» می‌گفتند.
محمدیه: عده ای که پس از انکار امامت حسن عسکری، به امامت اولین فرزند هادی محمد (حدود ۲۲۸ تا ۲۵۲ ق.) که در زمان حیات پدرش درگذشته بود، گرویدند. به اینان «محمدیه» گفتند.
ختم امامت: شمار دیگری بر این باور بودند که همان‌گونه که پس از محمد (پیامبر مسلمانان) دیگر پیامبری نخواهد آمد، پس از مرگ حسن عسکری نیز امامی وجود نخواهد داشت.
قطعیه: این گروه که خود چندین شاخه بودند، به امامت فرزندی که خود برای حسن عسکری قائل بودند اعتقاد داشتند. این جریانی همان جریانی بود که به تدریج به شیعه دوازده امامی فعلی تبدیل گشت.
دوره‌ای که باعث ایجاد این ابهام شد، در دوران خلافت معتمد عباسی (خلافت: ۲۵۶ تا ۲۷۹ ق. / ۸۷۰ تا ۸۹۲ م) شروع شد و تا زمان خلیفه عباسی مقتدر (خلافت: ۲۹۵ تا ۳۲۰ ق. / ۹۰۸ تا ۹۳۲ م) ادامه یافت.
بنابر اعتقاد شیعیانِ دوازده‌امامی، حجت بن حسن فرزند حسن بن علی عسکری (امام یازدهم شیعیان) و دوازدهمین و آخرین امام و همان مهدی موعود است. همچون پیامبر اسلام نامش محمد و کنیه اش ابوالقاسم است. همچنین «امام زمان»، «صاحب الزمان»، «ولی عصر»، «قائم آل محمد» و «مهدی موعود» از القاب اوست.
پس از مرگ حسن عسکری (امام یازدهم شیعیان) در سال ۲۶۰ هجری و سن ۲۸ سالگی، از آنجا که حسن عسکری برخلاف سایر امامان شیعه —که در زمان حیاتشان جانشین بعدی را تعیین کرده بودند— بطور علنی جانشینی برای خود برجای نگذاشته بود، بحران فکری و اعتقادی بزرگی در میان پیروان امام شیعه بوجود آمد. در این دوران که به «سال‌های حیرت» موسوم است، شیعیان به فرقه‌های متعددی منشعب شدند. عده‌ای از شیعیان اعتقاد داشتند که از حسن عسکری فرزندی باقی نمانده است یا این فرزند در گذشته‌است؛ بسیاری از شیعیان امامت جعفر برادر حسن عسکری را پذیرفتند و گروه‌هایی نیز متوجه فرزندان و نوادگان امامان نهم و دهم شیعه شدند. اما اصحابی از حسن عسکری چنین گفتند که «وی پسری داشته که جانشینی مشروع برای امامت است». طبق گفتهٔ عثمان بن سعید، این پسر مخفی نگاه داشته شده بود، چرا که ترس آن می‌رفت که توسط دولت دستگیر شود و به قتل برسد. دیدگاه این گروه که در ابتدا دیدگاه اقلیت شیعه بود، به‌مرور به دیدگاه تمامی شیعیان امامی تبدیل شد که شیعیان دوازده امامی فعلی‌اند.
از دیدگاه تاریخی، باور به دوازده امام و اینکه امام دوازدهم همان مهدی موعود است بطور تدریجی در میان شیعیان تکامل یافت. به نظر میرسد مدتی طول کشید تا این نظریه به صورتبندی نهایی خود برسد و پس از آن هم توجیه ها و تبیین های دینی گسترده‌ای در موردش ارائه شد. شیعیان با دو رویکرد حدیثی و کلامی به تبیین نظریهٔ غیبت برخاستند. کلینی (و. ۳۲۹ ه.ق. / ۹۴۱ م.) در احادیث باب غیبت کتاب اصول کافی —که در خلال دوره سفرا (موسوم به غیبت صغری) گرد آورد— به موضوع غیبت و علت آن پرداخت. به‌خصوص نعمانی در کتاب الغیبه به تبیین نظریه غیبت از طریق احادیث پرداخت و او برای نخستین بار اصطلاحات «غیبت صغری» و «غیبت کبری» را به کار برد. پس از وی ابن بابویه (و.۹۹۱-۹۹۲) در کتاب کمال الدین در خصوص گردآوری احادیث مربوط به امام دوازدهم و غیبت وی کوشید. از دیگر سو، متخصصان علم کلام از جمله شیخ مفید (و. ۴۱۳ ه.ق. / ۱۰۲۳ م.) و شاگردانش بخصوص سید مرتضی (۱۰۴۴-۱۰۴۵) به تدوین نظریات کلامی امامت جهت تبیین ضرورت وجود امام زنده در شرایط غیبت پرداختند.
در باور کنونی شیعه دوازده امامی، حجت بن حسن در نیمهٔ شعبان سال ۲۵۵ یا ۲۵۶ ه.ق. در سامرا به دنیا آمد؛ او در پنج سالگی و پس از مرگ پدرش به امامت رسید. پس از مرگ حسن عسکری، مهدی تنها از طریق چهار سفیر یا نائب با شیعیان تماس می‌گرفت. البته بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که از آغاز تعداد وکلا محدود به چهار تن نبوده و اصطلاح نیابتِ خاص در قرن‌های چهارم و پنجم هجری توسط علمای شیعه مانند شیخ طوسی و برای تبیین غیبت صغری ایجاد شده‌است. پس از یک دوره هفتاد ساله (موسوم به غیبت صغری) و با مرگ علی بن محمد سمری، چهارمین نائب امام دوازدهم شیعه، بار دیگر حیرت شیعیان را فراگرفت. آنها در نهایت در سده پنجم به تبیینی عقلی در کلام شیعه از غیبت امام دست یافتند. به باور شیعیان، پس از دوران سفرا، شیعیان با مهدی در ارتباط نیستند و این دوران را اصطلاحاً غیبت کبری می‌نامند. پس از پایان دورهٔ غیبت، وی با عنوان مهدی قیام خواهد کرد و او کسی خواهد بود که از طریق وی حق و عدالت بار دیگر به پیروزی خواهد رسید.
اعتقاد به امام غائب، برکات متعددی برای شیعیان تحت آزار و ستم داشت. از آنجا که امام غائب پتانسیل تهدید کمتری نسبت به یک امام حاضر داشت تنش ها با حاکمان سنی مذهب کاهش یافت. اعتقاد به ظهور امام غائب باعث شد که انتظار بتواند جایگزین چالش مستمر نظام سیاسی حاکم شود. امام غائب باعث عامل وحدت شیعیانی شد که پیش از آن، هر گروه، دور یکی از امامان حاضر گرد می آمدند و دچار انشقاق شده بودند. به علاوه اعتقاد به ظهور امام غایب (به عنوان مهدی)، شیعیان را در تحمل شرایط دشوار یاری نموده و به آنها امید آینده‌ای سرشار از دادگری داده است.
منبع‌شناسی
به نوشته جاسم حسین احادیث مربوط به غیبت مهدی قائم را بسیاری از گروه های شیعه گردآوری کرده اند. پیش از سال ۲۶۰ ه./۸۷۴ م. در آثار سه مذهب واقفیه، زیدیه جارودیه و امامیه موجود است. از واقفیه، انماطی ابراهیم بن صالح کوفی از اصحاب امام محمد باقر کتابی به نام «الغیبه» نوشت. علی بن حسین طائی طاطاری و حسن بن محمد بن سماعه هر یک کتابی به نام «کتاب الغیبه» نوشتند و امام موسی کاظم را به عنوان امام غائب معرفی کردند. از زیدیه ابوسعید عباد بن یعقوب رواجینی عصفری (و. ۲۵۰ ه./۸۶۴ م.) در کتابی به نام «ابوسعید عصفری» احادیثی در خصوص غیبت، ائمه دوازده گانه و ختم ائمه به دوازده می آورد بی آنکه نام آنها را برشمرد. از امامیه علی بن مهزیار اهوازی (وکیل امام نهم و دهم) (وفات حدود ۲۵۰ تا ۲۶۰ ق.)، دو کتاب به نام های «کتاب الملاحم» و «کتاب القائم» نوشت که هر دو درباره غیبت امام و قیام او با شمشیر مطالبی دارد. حسن بن محبوب سراد (م. ۲۲۴ ه./ ۸۳۸ م.) کتاب «المشیخه» را در موضوع غیبت می نویسد. فضل بن شاذان نیسابوری (۲۶۰ ه./ ۸۷۳ م.) کتاب «الغیبه» را نوشت که ظاهراً مطالب آن از کتاب «المشیخه» نقل شده است. وی که دو ماه پیش از امام یازدهم می میرد، امام دوازدهم را قائم می داند. به نوشته پوناوالا منابع پیش از دوران موسوم به غیبت کبری بسیار پراکنده و ناکافی‌اند و مشکلی که پژوهشگران در هنگام بررسی این منابع با آن مواجه می‌شوند، میزان تاریخی بودن این منابع است.
در خلال دوره سفارت موسوم به غیبت صغری (۲۶۰-۳۲۹ ه./۸۷۴-۹۴۱ م.) فقها و مبلغان بر اساس اطلاعات کتب پیشین و فعالیت های سازمان وکالت نوشته اند که در کتب تاریخی این دوره یافت نمی‌شود. ابراهیم بن اسحاق نهاوندی (م. ۲۸۶ ه./۸۹۹ م.) که مدعی نیابت امام دوازدهم بود کتابی در موضوع غیبت نوشت. عبدالله بن جعفر حمیری(م. بعد از ۲۹۳ ه./ ۹۰۵ م.) که خود کارگزار امامان دهم و یازدهم و نواب اول و دوم بود کتاب «الغیبه و الحیره» را نوشت. ابن بابویه (پدر شیخ صدوق) (م. ۳۲۹ ه. / ۹۴۰ م.) کتاب «الامامه و التبصره من الحیره» و کلینی (م. ۳۲۹ ه. / ۹۴۰ م.) بخش عمده ای از کتاب حجت اصول کافی را به غیبت اختصاص داد.
از سال (۳۲۹ ه./۹۴۱ م.) با پایان سفارت و آغاز دوره موسوم به غیبت کبری چندین اثر برای تبیین غیبت و علت طولانی شدن ان نگاشته شد. به گفته جاسم حسین پنج اثر در این زمان نگاشته شد که اساس عقاید بعدی امامیه درباره غیبت را تشکیل می دهد. نخستین کتاب الغیبه نعمانی توسط ابوعبدالله محمد بن جعفر نعمانی (م.۳۶۰ ق.) با استفاده از آثار فوق‌الذکر بدون توجه به اعتقادات نویسندگان آن آثار تدوین شده است. دومین اثر کمال‌الدین و تمام‌النعمة است که توسط شیخ صدوق (۳۰۶ تا ۳۸۱ ه.ق./ ۹۲۳ تا ۹۹۱ م.) بر اساس اصول اربعمائه گردآوری شده است و با توجه به جایگاه پدرش، علی بن بابویه، اطلاعات معتبری از دوران وکلا و ارتباط مخفی آنها با امام غایب از طریق چهار سفیر ارائه می دهد. سومین مورد «الفصول العشرة فی الغیبة» توسط شیخ مفید (و. ۴۱۳ ه.ق. / ۱۰۲۲ م.) نوشته شد و اطلاعات تاریخی در مورد دوران غیبت و پانزده دیدگاه پدیدار شده در میان امامیه در دوران غیبت و از میان رفتن همه آنها جز اثنی عشریه بیان می کند. همچنین در کتاب الارشاد به سبک کلینی و نعمانی به نقل احادیث و توجیه طولانی شدن عمر امام غایب می پردازد. چهارمین اثر توسط سید مرتضی (۳۵۵ - ۴۳۶ ه.ق /۱۰۴۴-۱۰۴۵ م.) شاگرد شیخ مفید با عنوان «مسئلة وجیزة فی الغیبة» نوشت. این اثر و کتاب دیگری با نام «البرهان علی صحة طول عمر الامام الزمان» تألیف محمد بن علی کراجکی (م. ۴۴۹ ق./ ۱۰۵۷ م.) فاقد اطلاعات تاریخی هستند. پنجمین اثر الغیبة نوشته شیخ طوسی (۳۸۵-۴۶۰ ق. / ۱۰۶۷ م.) بر مبنای کتابی به نام «الاخبار الوکالة الاربعة» نوشته احمد بن نوح بصری اطلاعات تاریخی معتبری از فعالیت های مخفی سفرا ارائه می دهد و نیز به شیوه حدیثی و عقلی اثبات می کند امام دوازدهم همان مهدی قائم است که باید در غیبت به سر برد و سایر ادعاها در خصوص غیبت دیگر افراد نظیر علی بن ابیطالب، محمد بن حنفیه و موسی کاظم مردود است. این کتاب مأخذ اصلی نویسندگان بعدی شیعه امامی و بخصوص بحار الانوار محمدباقر مجلسی (۱۰۳۷-۱۱۱۰ ق.) بوده است.
به نوشته جاسم حسین منابع غیرشیعه بر کتاب «المسترشد» اثر ابوالقاسم بلخی معتزلی (م. حدود ۳۰۱ ق./ ۹۱۳ م.) اتکا دارد که معتقد است حسن عسکری بی وارث از دنیا رفت و ظاهراً اطلاعات خود در خصوص دسته بندی شیعه پس از سال ۲۶۰ را از حسن بن موسی نوبختی (و. حدود ۳۰۰ ه.ق.) گرفته است. این کتاب مبنای اطلاعات المغنی عبدالجبار معتزلی (م. ۴۱۵ ق. / ۱۰۲۴ م.) و ابوالحسن اشعری (م. ۳۲۴ ق./ ۹۳۵ م.) قرار گرفت و کتاب اشعری مرجع سایر کتاب های اهل سنت نظیر ابن حزم (م. ۴۵۶ ق. / ۱۰۳۷ م.) و شهرستانی (م. ۵۴۸ ق. / ۱۱۵۳ م.) درباره دسته بندی های شیعه بوده است.
بیان موضوع در منابع تاریخ عمومی مسلمانان متفاوت است. محمد بن جریر طبری (۲۲۴ - ۳۱۰ ق./ ۹۲۲ م.) که معاصر دوران غیبت بود در تاریخ طبری اشاره ای به موضوع امام دوازدهم و فعالیت های شیعیان امامی نمی‌کند در حالی که به فعالیت های سایر گروه های شیعه نظیر اسماعیلیه می پردازد و حتی کاربرد حدیث مهدی قائم توسط این گروه ها در کسب قدرت را پی می گیرد. جاسم حسین علت ذکر نشدن فعالیت های امامیه در این کتاب را مخفیانه بودن آن می داند. مسعودی (حدود ۲۸۳ – ۳۴۶ ق. / ۸۹۶ - ۹۵۷ م.) در مروج‌الذهب، التنبیه و الاشراف و نیز اثبات و الوصیه که به وی منسوب است به فشارها و سخت گیری های عباسیان علیه امامان شیعه که منجر به وقوع غیبت شد می پردازد. ابن اثیر (۵۵۵ - ۶۳۰ه ق / ۱۲۳۲ م.) در الکامل فی التاریخ به اختلافات میان وکلای امام در دوران غیبت و تأثیر غلو در بروز آن می پردازد. به عقیده جاسم حسین ممکن است وی اطلاعات خود را از کتاب «تاریخ الامامیه» اثر یحیی بن ابی طی (م ۶۳۰ ق. / م.۱۲۳۲) گرفته باشد.
به نوشته ساشادینا بسیار مشکل‌است که مرزی میان مطالب تاریخی از یک طرف با تذکره‌نویسی و مطالب اعتقادی شیعه از طرف دیگر در کتاب‌های نویسندگان شیعه تعیین کرد. زیرا زندگی‌نامهٔ امامان در کتاب‌های نویسندگان شیعه، آکنده از داستان‌هایی به سبک تذکره‌هایی‌است که عارفان برای مرشدان و قدیسان خود می‌نویسند. برای مطالعه دربارهٔ امام دوازده شیعیان باید به منابعی اتکا کرد که نه می‌توان آنها را کاملاً تاریخی و نه می‌توان کاملاً زندگی‌نامه‌های مذهبی و تذکره‌ای دانست. به هر حال این منابع بیشترین کمک را به پژوهشگران در راه درک دوره‌ای می‌کند که ایدهٔ منجی آخرالزمان را به عقیدهٔ غالب در مذهب شیعه تبدیل کرده‌است.
پیشینه اعتقاد شیعه به مهدی و قائم
چنانکه جاسم حسین توضیح می دهد مفهوم «مهدی» به عنوان شخص هدایت شده از زمان پیامبر استعمال می شد. هم اهل سنت آن را برای خلفای راشدین به کار بردند و هم شیعه آن را برای امامان استفاده کرد. برای مثال در قیام حسین بن علی شیعیان کوفه از وی به عنوان مهدی دعوت کردند و هم سلیمان بن صرد پس از کشته شدنش با این عنوان از او تجلیل کرد. اما کاربرد آن در مفهوم منجی از زمان قیام مختار و توسط مختار ثقفی برای محمد حنفیه پدیدار شد.
به‌گفته سعید امیرارجمند و ویلفرد مادلونگ، اولین اشارات به وجود «باور به مهدی»، غیبت و منجی در نزد مسلمانان به زمان فرقهٔ شیعهٔ کیسانیه بازمی‌گردد؛ فرقه‌ای که پس از سرکوب قیام مختار شکل گرفت. آنان محمد حنفیه، فرزند علی و امام اول شیعیان را مهدی می‌دانستند و پس از فوت او چنین اعلام کردند که او نمرده‌است و در کوه رضوا در مدینه در غیبت بسر می‌برد و روزی به عنوان مهدی و قائم بازخواهد گشت. به نوشته مادلونگ شیعیان بارها به افراد متعددی از خاندان پیامبر اسلام به عنوان مهدی روی آوردند. اما این افراد نتوانستند انتظارات شیعیان را برآورده سازند. افرادی مانند محمد حنفیه، ابوهاشم فرزند محمد حنفیه، محمد بن معاویه از خاندان جعفر ابوطالب، محمد ابن عبدلله نفس زکیه، جعفر صادق و موسی کاظم هر کدام در برهه‌ای، مهدی موعود شیعیان شناخته می‌شدند. علاوه بر کیسانیه، زیدیه از عنوان مهدی با مفهوم منجی انتهای تاریخ برای رهبرانشان که قیام مسلحانه کردند مکرراً استفاده نمودند. همچنین گروه های منشعب از امامیه نظیر ناووسیه و واقفیه این لقب را با همین مفهوم برای امامان ششم و هفتم پس از درگذشتشان به کار بردند.
به گفته عبدالعزیز ساچادینا هم محمد باقر و هم جعفر صادق در موارد مختلف توسط پیروانشان مورد اطمینان قرار گرفتند که اگر در مقابل حکومت فعلی قیام کنند از آنها پشتیبانی خواهند نمود. ولی این امامان در پاسخ شیعیانشان را به آرامش فرا می‌خوانند و می‌گفتند گرچه همه امامان قائم هستند و قابلیت سرنگون کردن حکومت‌های جور را دارند ولی قائم موعود پس از غیبت به فرمان خدا ظهور خواهد کرد تا بی عدالتی را از میان ببرد. در خصوص کاربرد مهدی به عنوان منجی توسط امامیه اختلاف نظر وجود دارد. به نوشته مدرسی امامیه از زمان علی و کیسانیه با ایده قائم آشنا بودند. تا زمان دوران موسوم به غیبت صغری، مفهوم مهدی یک ایده متعلق به غیر امامیه بود. شیعیان در دوران غیبت به تدریج ایده مهدی متعلق به غیر امامیه و قائم متعلق به امامیه را در هم ادغام کردند. هرچند در کتاب‌های برجا مانده تا دهه‌های آخر قرن سوم هجری/نهم میلادی امام دوازدهم شیعه همان قائم دانسته می‌شد. اما از شروع قرن بعدی، کتاب‌های شیعه امام دوازدهم شیعه را مهدی می‌نامیدند. ساشادینا نیز می گوید مهدویت امام دوازدهم بسط نظریه امامت امام غائب بود که آن را با عقیده ظهور مهدی و ایجاد عدالت ترکیب نمود در حالی که پیش از آن امام دوازدهم مهدی موعود تلقی نمی شد. در مقابل جاسم حسین می نویسد نه تنها مهدی به معنای منجی نزد امامیه از زمان ائمه به کار می رفته، بلکه امامان پیشین معتقد بودند هر یک از آنان اگر شرایط ایجاب کند می تواند مهدی قائم باشد.وی می گوید از نخستین سال ها مسلمانان باور داشتند که پیامبر نوید آمدن مردی از نسل حسین بن علی را داده که در آینده با شمشیر قیام می کند تا بدعت ها را از اسلام بزداید. اما رقابت سیاسی میان مسلمانان سبب شد برخی گروها اقدام به بهره برداری و تحریف احادیث نبوی نمایند تا از آنها در نبرد سیاسی استفاده برند.
به گفته ارجمند بیشتر این کیسانی‌ها ایرانیان نومسلمان بودند و احتمالاً این ایرانیان با باورهای زردشتی در مورد منجی آشنا بودند؛ با قهرمانانی مانند گرشاسب که پس از بیداری از یک خواب طولانی، اهریمنان را از زمین برمی‌چینند. به نوشتهٔ محمدعلی امیرمعزی و تیموتی فرنیش،بسیاری از اعتقادات مسلمانان در مورد منجی، ظهور منجی، غیبت و مؤلفه‌های آن، مدیون ادیان پیشین مانند مانویت، دین زردشت، یهودیت و مسیحیت است.
اما به نوشته جاسم حسین منشأ دیدگاه مهدی به عنوان منجی در احادیث پیامبر بوده است که توسط بیست و شش نفر از صحابه و در کتاب های حدیث اهل سنت، زیدیه و امامیه نقل شده است. وی ضعیف بودن احادیث را رد می کند و می گوید این احادیث در زمان امویان نیز رواج داشته و در کتاب سلیم بن قیس منسوب به سلیم بن قیس هلالی (م. حدود 80-90 ق./ 699- 708 م.) هم آورده شده است. از سوی دیگر مورخان و متکلمان شیعه نظیر سید مرتضی عسکری و محمدحسین طباطبایی با تأکید بر اشتراک ادیان مختلف در خصوص کلیت موضوع نوید به آمدن مهدی و برپایی دین و برقراری عدل در زمین، این موضوع را از مشترکات ادیان الهی و ناشی از منشأ فطری ادیان می دانند. این گروه نخستین اشاره به مهدی را در احادیث پیامبر اسلام که از طرق شیعه و سنی روایت شده ذکر می کنند برمی شمارند و وجود وی را از ضروریات تحقق وعده های اسلام و قرآن در برپایی عدل و قسط در زمین می دانند.
شرایط محیطی امامیه در سده های سوم و چهارم
شرایط محیطی در دوران آخرین امامان شیعه
از زمان حکومت متوکل عباسی (۲۳۲- ۲۴۷ ه. ق. / ۸۴۷ - ۸۶۱ م.) سیاست مدارای مأمون (۱۹۸- ۲۱۸ ه. ق. / ۸۱۳ - ۸۳۳ م.) و خلفای پس از وی با شیعیان یکباره به کنار گذشته شد. در دوران متوکل به دستور او حرم حسین بن علی تخریب شد و امام دهم شیعه، هادی، از مدینه به سامرا فراخوانده شد تا تحت نظارت خلیفه باشد. متوکل از هیچ وسیله ممکن در آزار رساندن و بی احترامی به وی دریغ نمی‌کرد. گزارش‌ها حاکی از آن است که فشار شدیدی بر امامان در سامرا می‌آمد و شیعیان در عراق و حجاز در شرایط اسف باری زندگی می‌کردند. منتصر، پسر و جانشین متوکل این سیاست‌ها را برداشت و در نتیجه امام هادی آزادی بیشتری پیدا کرد. سیاست‌های متوکل در زمان مستعین (۸۶۲ - ۸۶۶ م.) هم ادامه یافت. احتمالاً در این زمان بود که امام دهم شیعه عثمان بن سعید را به نمایندگی خود در عراق برگزید (که البته این نمایندگی در زمان امام یازدهم حسن عسکری نیز تایید شد).در دوران آخرین امامان شیعه، شبکه‌ای از وکلا شکل گرفته بود؛ البته این شبکه بیشتر از آنکه به مانند سایر شبکه‌های علوی آن زمان (اسماعیلیه، زیدیه، نوادگان حسن بن علی) به قصد برپایی قیام تشکیل شده باشد، کار گردآوری وجوهات دینی مانند خمس و زکات را انجام می‌داد. شرایط سیاسی و مذهبی سال‌های آخر امامت حسن عسکری و نخستین دهه‌های پس از مرگ او —همزمان با خلافت معتمد عباسی (۲۵۶ -۲۷۹ ه. ق. /۸۷۶-۸۹۲ م.)— بسیار پرچالش بود. این دوران به جهت سیاسی، مصادف بود با عصر ضعف خلافت عباسیان؛ بدین صورت آنان از اعمال مؤثر حاکمیت خود جز در بخش محدودی از سرزمین عراق ناتوان بودند. در این دوره، افراد مختلف در جای‌جای قلمرو عباسیان قیام کرده‌بودند و سرزمین مسلمانان دچار تجزیه سیاسی شده‌بود. معتمد عباسی، حسن عسکری را —که رقیبی بالقوه برای خلافت به شمار می‌رفت— در سامرا تحت نظارت و مراقبت قرار داده و او را حتی از ملاقات با پیروانش نیز بازداشته بود.
شرایط محیطی در سال‌های آغازین غیبت کبری
سال‌های آغازین موسوم به غیبت کبری، همزمان با دورانی بود که به «قرن شیعه» معروف است. در سال ۳۳۴ ه. ق. /۹۴۵ م. بنی‌عباس تحت سلطهٔ حکومت شیعهٔ آل‌بویه درآمد؛ آل بویه با اینکه احتمالاً در آغاز زیدی بودند، هنگامی که به حکومت رسیدند به شیعهٔ دوازده امامی گرایش یافتند؛ آل‌بویه چون از نسل پیامبر مسلمانان نبودند باید امامی زیدی از نسل پیامبر را برای اطاعت کامل از او به امامت می‌رساندند. بنابراین احتمالاً به همین دلیل بود آنان پس از رسیدن به حکومت، به شیعه دوازده امامی متمایل شدند و ایدهٔ یک امام غائب از نظر سیاسی برای بوییان مطلوبتر بود.همزمان با آل‌بویه، حکمرانان شیعه فاطمی در مصر و شمال آفریقا، خاندان بنی حمدان در شمال عراق و سوریه و ادریسیان بر بخش‌هایی از شمال آفریقا حکمرانی می‌کردند.
شیعه در این زمان به دلیل نفوذ سلسله‌های فاطمیان و آل‌بویه در قلب سرزمین‌های اسلامی، مستحکمترین بنیادهای دینی و فکری خود را بنیان نهاد. در این دوره بود که آثار بنیادین اعتقادی شیعه برای نسل‌های بعدی فراهم‌شد. آل‌بویه علوم شیعی را ترویج نمودند و علمای دینی را از مکاتب گوناگون حمایت کردند و زمینه ورود علوم کلامیِ معتزلی به شیعه را فراهم ساختند.
رویکرد تاریخی: از دوران حیرت تا تبیین نهایی اعتقادات تشیع دوازده امامی
در این بخش در خصوص دیدگاه های مختلف درباره سیر تاریخی اعتقاد به حجت بن حسن به عنوان امام دوازدهم، مهدی و غیبت وی در جامعه شیعه توضیح داده می شود.
فرقه های امامیه در دوران حیرت
با درگذشت حسن عسکری(و. ۲۶۰ ه.ق. /۸۷۴ م.)، امام یازدهم شیعه، سردرگمی بزرگی برای نیم قرن در بین شیعیان پدید آمد که نویسندگان شیعه از آن تحت عنوان «دوران حیرت» نام می‌برند. در این دوران، انشقاق در بین شیعیان شدت یافت و جنبش‌های رقیب مانند اسماعیلیه نیز استفادهٔ کافی از این موقعیت نمودند. تبلیغات در این دوران به حدی بود که بسیاری از شیعیان و بسیاری از بزرگان شیعهٔ امامی، مذهب خود را ترک نمودند. شیعه امامی به فرق متعدد منشعب شد. مسعودی (و. ۳۴۶ ه.ق. /۹۵۷ م.) در کتاب مروج‌الذهب تعداد این فرقه‌ها را بیست فرقه شمرده‌است و حسن ابن موسی نوبختی (و. حدود ۳۰۰ ه.ق.) در کتاب فرق الشیعه، از چهارده فرقه با ذکر جزئیات اعتقادی آنها نام می‌برد.
در یک دسته بندی کلی گروهی از شیعیان چنین می‌پنداشتند که حسن عسکری اصلاً فرزندی نداشته‌است و گروهی دیگر می‌گفتند حسن عسکری امام بدون فرزندی است که نمرده‌است و حسن عسکری همان مهدی غایب است.گروهی نیز معتقد بودند که حسن عسکری فرزندی ندارد و آنها روی به سوی برادر حسن عسکری، جعفر گردانیدند.گروه دیگری عنوان می‌کردند که فرزند حسن عسکری پیش از مرگ پدرش درگذشته‌است.یک گروه هم اعتقاد داشتند که فرزند حسن عسکری همان مهدی است که پدرش او را از ترس خلیفه زمان مخفی نگاه داشته و تنها توسط شمار کمی از یاران مورد اعتمادش دیده شده‌است.به گفتهٔ امیرمعزی، تنها بخشی از شیعیان که در آن زمان در اقلیت کوچکی بودند چنین دیدگاهی داشتند اما به گفته جاسم حسین اکثریت شیعیانی که امامت حسن عسکری را پذیرفته بودند تابع این دیدگاه بودند. مذهب این گروه به‌مرور به مذهب تمامی شیعیان امامی تبدیل شد که شیعیان دوازده امامی فعلی می‌باشند.
این فرقه‌ها را به پنج دسته کلی تقسیم می‌شوند؛ به جز آخرین دسته، سایر فرقه‌های منشعب شده تا صد سال پس از فوت حسن عسکری از میان رفتند:
واقفیه بر حسن عسکری: کسانی که مرگ حسن عسکری را باور نداشته و او را به عنوان «مهدی آل محمد» زنده می‌پنداشتند و به نام «واقفیه»، یعنی کسانی که بر امامت حسن عسکری توقف کرده‌اند، شناخته می‌شدند.
جعفریه: کسانی که پس از مرگ حسن عسکری، به برادر او جعفر بن علی الهادی ( ۲۲۶ تا ۲۷۱ ق.) گرویده و به دلیل آنکه فرزند حسن عسکری را ندیده بودند، به امامت جعفر گردن نهادند که دسته ای از آنان وی را جانشین امام دهم شیعه (هادی) و دسته ای دیگر او را به عنوان امام دوازدهم می شناختند. به این گروه «جعفریه» می‌گفتند.
محمدیه: عده ای که پس از انکار امامت حسن عسکری، به امامت اولین فرزند هادی محمد (حدود ۲۲۸ تا ۲۵۲ ق.) که در زمان حیات پدرش درگذشته بود، گرویدند. به اینان «محمدیه» گفتند.
ختم امامت: شمار دیگری بر این باور بودند که همان‌گونه که پس از محمد (پیامبر مسلمانان) دیگر پیامبری نخواهد آمد، پس از مرگ حسن عسکری نیز امامی وجود نخواهد داشت.
قطعیه: این گروه که خود چندین شاخه بودند، به امامت فرزندی که خود برای حسن عسکری قائل بودند اعتقاد داشتند. این جریانی همان جریانی بود که به تدریج به شیعه دوازده امامی فعلی تبدیل گشت.
دوره‌ای که باعث ایجاد این ابهام شد، در دوران خلافت معتمد عباسی (خلافت: ۲۵۶ تا ۲۷۹ ق. / ۸۷۰ تا ۸۹۲ م) شروع شد و تا زمان خلیفه عباسی مقتدر (خلافت: ۲۹۵ تا ۳۲۰ ق. / ۹۰۸ تا ۹۳۲ م) ادامه یافت.
ساعت : 11:02 am | نویسنده : admin
|
مطلب بعدی