طراحی وبگاه
وبگاه مجموعه‌ای از اطلاعات درباره موضوع و یا عنوان خاص است. طراحی یک وبگاه مشخص کننده آرایش و ساختــار صفحات وبی است که بوجود آورنده وبگاه خواهند بود. یک صفحه وب شامـــل اطلاعاتی درمورد هدف ایجــاد وبگاه میباشد. یک وب ســایت را همــانند کتابی تصور کنید کـه هر صفحه وب در حکم برگی از کتاب خواهد بود.
در زمینه طراحی وبگاه جنبه‌های گوناگونی باید در نظر گرفته شود که به سبب پیشرفت روز افزون اینترنت همواره براین موارد افزوده می‌شود. برای وب‌گاه‌های تجاری عمومی، موارد زیر از جمله اصلی‌ترین آنها به شمار می‌روند:
طراحی سایت بر طبق عنوان و محتوای مطالب میباشد.
مطالب، جوهر کلام و اطلاعات درون سایت باید مطابق با هدف سایت بوده و طیفی از عموم را نشانه رود که به دنبال اطلاعات ارائه شده در سایت هستند.
سایت بـــاید قابل فهم بوده و برقـــراری ارتبــاط با آن حتی برای مخاطبانی کـه آشنایی چندانی بـا وب ندارند، آســـان باشد. چنانچه سایت به اندازه کافی بزرگ بوده و اطلاعات زیادی را شامــل شود، بـاید اطلاعات راهنما را به گونه‌ای بکار برد که به سرعت در اختیار بیننده قرار گیرند.
نمای کــار باید کلی بوده و تمام صفحه را دربر گیرد تا بتواند پایـداری و ثبات را القــا کند. سبک نگارش باید زیبا و تخصصی بوده و مناسب با سلیقه مخاطبان و محتوای سایت باشد.
در نگارش متون و اطلاعاتی که مخاطب به دنبال آنها است باید بزرگ نمایی شود تا به بیننده القا کند که این همان چیزی است که به دنبال آن بوده است.
همچنین سایت باید به سادگی در اینترنت یافت شود و درصورت امکان در بالای لیست‌های جستجو قرار گیرد، اگرچه همواره اینگونه نباشد لااقل در موتورهای جستجوی اصلی چنین شود.
یک وبگاه معمولاً شامـل متن و تصـاویـر است. اولین صفحه یک وب سـایت صفحه خانه (Home Page) و یا صفحه ایندکس (Index) نامیده می‌شود. بعضی از وبگاه هـــا از صفحه‌ای استفـــاده می‌کنند کـــه معمولاً صفحه خوش آمد نامیده می‌شود. این صفحه ممکن است شــامــل مواردی چون پیغــــــــــام خوش آمـدگویی، انتخاب زبـــان، انتخاب ناحیه جغرافیایی و یـا اعلام عدم پذیرش مسیولیت درمــوارد خاص باشد. هر صفحه وب درون سایت وب، یک فایل HTML است که URL مخصوص به خود را دارد.
بعد از این که هر صفحه وب ساخته شد، این صفحات با استفاده از فهرست راهنمایی که از پیوندهای مختلف تشکیل شده است به یکدیگر متصل می‌شوند.
هنگامی که یک وب ســایت کامل شد برای آنکه بـرای همه برروی اینترنت قابل مشاهده باشد باید منتشر و یا ارسال (Upload) شود. این کار به کمک یک میزبانFTP انجام می‌شود. هنگامی که سایت منتشرشد، مسئول سایت برای افزایش بازدیدکنندگان، از تکنیکهای گونــاگون استفاده می‌کند. این کار با ثبت کردن وب سـایت در موتورهای جستجویی نظیر Google و Yahoo، تبادل لینک با وب ســایت‌های دیگر، ایجاد پیوند با وب‌گاه‌های مشابه و غیره امکان پذیر است.
طرح وب سایت
طرح وب به قالب نمایشی و طراحی گرافیکی صفحات موجود در وبگاه می‌گویند که معرف محتوا و مطالب آن وب سـایت میباشد. طرح وب جلوه بصـری هدف وبگاه است و اولین بخش از یک صفحه وب است که ذهن مخاطب را با خود درگیر می‌کند.
طراح وب با در نظر گرفتن هدف سایت و مخاطبان آن و با استفـاده از المان‌های متناسب با رویکرد سـایت و به کمک ذهن خلاق و ذوق هنری خود در بکار بردن ابعاد و رنگها، طرحی خلق می‌کند که ضمن ایجـاد یکپارچگی در کلیه صفحات وبگاه، نمای تکرار شونده و خسته کننده را به مخاطب القا نکند. در وبگاه باید از الگوی ثابتی در صفحات استفاده کرد که کاربر به هنگام دیدن صفحات متوجه این است که همه صفحات در یک سایت مشخص هستند.
مدیریت تبلیغات
تبلیغات بازرگانی یک فعالیت استراتژیک است که می‌تواند در توسعه و پیشرفت فعالتهای یک بنگاه اقتصادی نقش مهمی ایفا نماید.
تبلیغات زیر مجموعه فعالیتهای بازاریابی است.
از تبلیغات بعنوان پیشبرد یا چاشنی فروش نیز نام برده می‌شود.
چرا باید تبلیغات کرد
یکی از مهمترین دلایل جهت تبلیغ محصولات تنوع و وسعت انتخابها در کالاها و خدمات میباشد که باعث گستردگی حوزه انتخاب خریداران شده‌است. برای حل مشکل انتخاب در تصمیم گیری و راهنمایی خریداران و تسهیل و تسریع انتخاب، کسب و کارهای جدیدی مطرح شده که یکی از آنها مدیریت تبلیغات است.
نقش تبلیغات بازرگانی در اقتصاد
تغییر الگوی مصرف در جامعه
تغییر چرخه عمر محصولات
گردش پول و توزیع درآمد
اثر گذاری بر فاصله زمانی دوره‌های گوناگون اقتصادی
سرمایه گذاری - کار آفرینی و اشتغال
تحول در سایر عناصر بازاریابی ( محصول، قیمت، توزیع )
توسعه محصولات و بازارها
استفاده بهتر از عوامل تولید
واردات و صادرات بهتر
رقابت در بازار و خلاقیت و نوآوری
برخی تبلیغات رسانه ای
1- تبلیغات محیطی
2- تبلیغات اینترنتی
3- تبلیغات پست مستقیم
4- تبلیغات مجلات
5- تبلیغات روزنامه‌ای
6- تبلیغات رادیویی
7- تبلیغات تلویزیونی
8- تبلیغات پیامکی
تبلیغات محیطی
تبلیغات محیطی (به انگلیسی: Outdoor advertising) به هر نوع تبلیغ خارج از نقطه نهایی خرید مشتری POP اطلاق می‌گردد.
دیوارنوشته‌ها، بیلبورد، تبلیغات داخل خطوط مترو، ایستگاه‌های اتوبوس، پل‌های عابر و مکانهای عمومی مانند هتل‌ها، پارک‌ها، شهرها و... مکانهای خوبی برای تبلیغات محیطی هستند.
تبلیغات محیطی یک شیوه مناسب برای به خاطر آوردن نام محصول قبل از ورود مشتری به مراکز خرید و در واقع آخرین شانس تولیدکنندگان جهت معرفی محصول‌شان است.
بیلبورد
بیلبورد بهترین ابزار عالی جهت معرفی محصول وخدمات شمامی‌باشد. بیلبورد یک ایده جالب و بدیع است که بیننده را وادار نماید به تفکری که در پشت یک طرح پنهان است فکر کرده و تصمیم نهایی برای خرید را بگیرد.
بیلبورد Billboard
لمپوست بنر Lamp-post banner
استرابورد Straboard
تابلوی سر در فروشگاه Table
لامپ‌های نئون Neon
لامپ ال‌ای‌دی Electronic LED
جعبه‌های نور Light Boxes
حروف روی پنجره فروشگاه Window Lettering
سایه‌بان جلوی درب فروشگاه Awnings
بخشی دیگر که امروزه افزایش یافته است، تبلیغات بروری تلویزیون های تبلیغاتی ثابت و سیار در سطح شهر میباشد. بخش دیگری از تبلیغات محیطی در ردیف تبلیغات ویترین است.
بازاریابی اینترنتی
تبلیغات اینترنتی نوعی از تبلیغات است که بدلیل ارزان بودن ماندگاری زیاد و فراگیر بودن آن همزمان با رشد ابزارهای اطلاع رسانی و روابط عمومی جایگاه خاصی را در بین تبلیغاتچی‌ها باز کرده است.
شبانه‌روزی و بی وقفه بودن آن و قابلیت ایجاد تغییرات بصورت به روز باعث شده این نوع تبلیغات به خصوص زمانی که شرکت‌ها از لحاظ منابع مالی با مشکلات مواجه هستند کاملاً پُر رنگ‌تر می‌شود.
تاریخچه تبلیغات اینترنتی
تبلیغات اینترنتی برای اولین بار و به صورت بنر در ۲۷ اکتبر سال ۱۹۹۴ و در سایت هاتوایر نمایش داده شد. زمانی که هاتوایر متوجه شد که برای تبلیغات می‌بایست فضای محدودی را در نظر گرفت، بنرهای تبلیغاتی به وجود آمدند.
در آن زمان ۱۴ طراح تبلیغاتی مبلغی معادل ۳۰،۰۰۰ دلار برای نمایش ۱۲ هفته‌ای تبلیغات خود پرداختند. در سال ۱۹۹۵ وب بعنوان رسانه‌ای عمومی پذیرفته شد. شرکت سان میکروسیستم در این سال زبان جاوا را به عموم عرضه کرد. در سال ۱۹۹۶ الدزموبیل۵ اولین اتاق گفتگوی تجاری را راه‌اندازی نمود.
برخی راهکارهای تبلیغات اینترنتی
راه‌اندازی پایگاه اینترنتی
ارسال نامه الکترونیکی
ایجاد کلوب مشتریان
درج آگهی تبلیغاتی در آگهی نامه‌های اینترنتی استفاده از دامنه‌های مفید نمونه دامین
ایجاد نمایشگاه الکترونیکی
راه‌اندازی فروشگاه الکترونیکی
محدودیت‌های تبلیغات اینترنتی
مشخصات و ویژگی‌های مخاطبان: اکثر کاربران اینترنت به محصولات و تکنولوژی مربوط به رایانه علاقه‌مند هستند و از این رو اکثر تبلیغات شبکه برای محصولات مرتبط با رایانه‌است. تنها ۱۴ درصد تبلیغات برای سایر محصولات مصرفی و کمتر از ۱۰ درصد آن برای اتوموبیل، مسافرت و خدمات مالی است.
محدودیت مخاطبین: غالب کاربران اینترنت در گروه سنی خاصی قرار دارند که این امر موجب کاهش مخاطبین این نوع از تبلیغات می‌شود.
ازدحام: با زیاد شدن تعداد آگهی‌های تبلیغاتی احتمال مورد توجه قرار گرفتن آگهی‌ها به شدت کاهش می‌یابد.
فقدان کنترل‌های لازم در مورد محتوای تبلیغات اینترنتی: یکی از محدودیت‌های تبلیغات اینترنتی فقدان کنترل‌های لازم میباشد. مرکز آموزشی ارتباطات رسانه‌ای آمریکا، اینترنت را شبکه فریب نامیده است، چرا که برخی از تبلیغ‌کنندگان با هدف قرار دادن کودکان با پیام‌های تبلیغاتی زیرکانه، سعی در فریب آنان دارند (محمدیان ۱۳۷۹).
تبلیغات ناخواسته
تبلیغات ناخواسته که شامل Pop-up و Pop-under می‌شود یکی از اشکال بحث‌انگیز تبلیغات اینترنتی به حساب می‌آید. این نوع از تبلیغات به صورت ناخواسته دریافت می‌شود و مخاطبان را در معرض یک نمایش اجباری قرار می‌دهد. آگهی‌های تلویزیونی را می‌توان نمونه‌ای از تبلیغات اجباری به حساب آورد چرا که این آگهی‌ها معمولاً برنامه‌هایی را که مخاطبان در حال تماشا هستند، قطع می‌کنند و آنها را وادار به تماشای آگهی می‌کنند. در مقابل، تبلیغات روزنامه‌ای نمونه‌ای از تبلیغات اختیاری محسوب می‌شوند زیرا خوانندگان می‌توانند هر قسمت از روزنامه را که مایل‌اند بخوانند و یا از آن بگذرند. اینترنت توانایی نمایش به هر دو صورت اختیاری و اجباری را دارا است. بنرهای تبلیغاتی مانند تبلیغات روزنامه‌ای به طور معمول بصورت اختیاری دیده می‌شوند، هرچند که گاهی به دلیل اینکه تقریباً در تمام صفحات وب ارائه شده‌اند، مورد اعتراض قرار می‌گیرند. استفاده برخی از کاربران اینترنت از نرم‌افزارهای مسدود‌کننده نمایش بنرها، گواه این امر میباشد. از آنجا که تبلیغات ناخواسته غالباً به صورت اجباری نمایش داده می‌شوند، پاسخ‌های منفی مانند احساس رنجش و احتراز از تبلیغ را در بر خواهند داشت.
در سالهای اخیر به دلیل افزایش مقاومت کاربران اینترنت، کاهش مقبولیت این نوع از تبلیغات و گسترش استفاده از مسدودکنندهای تبلیغاتی به کارگیری تبلیغات ناخواسته کاهش یافته است. هر چند که پیش‌بینی می‌شود در آینده نزدیک برای حضور پررتگ‌تر این مهمانان ناخوانده، روش‌های خلاقانه‌تری مورد استفاده قرار گیرد.
هنر گرافیک
گرافیک از واژهٔ یونانی graphikos است و به معنای آنچه است که مربوط می‌شود به طرح زدن و طراحی . تعریف دیگر از گرافیک هر کار و یا شیوهٔ مربوط به کشیدن تصویر از روی یک چیز و یا از انگاره آن است. وبنابر این همهٔ پدیده‌هایی را در بر می‌گیرد که ایجاد شده‌اند: به شکل یک نشانه، علامت، نقشه، طراحی، کشیدن از روی یک چیز و به ویژه طراحی خطی یک پدیده.
هنرهای گرافیک شامل کشیدن، طراحی کلیشه وگراور برای چاپ و طراحی گرافیکی است. صنایع گرافیک شامل همهٔ تکنیکها و فعالیت‌هایی است که در تولید یک کار چاپی نقشی ایفا می‌کنند. طراحی گرافیک پیشه یا هنر ارتباط بصری است که از آمیزش تصویرها، واژه‌هاو ایده‌ها ترکیب شده تا اطلاعاتی را به تماشاگر برساند و به ویژه در او تاثیر مشخصی بنهد.
گرافیست پیشه‌ای است در هنرها و صنایع گرافیک همچون طراحی گرافیک.
تاریخ هنر گرافیک
از زمانی که انسان تصمیم به ارایه یک پیام تصویری گرفت و به زعم خویش از مواد و متریالی که برای هم نوعان او مفاهیم مشخص و تا حدودی ثابت داشت استفاده کرد هنر گرافیک آغاز شد و تا کنون نیز با همه پیشرفت‌ها و تغییراتی که داشته است باز هم با همان شیوه به حرکت خود ادامه می‌دهد. صدها نگاره در غارشووه Chauvet در جنوب فرانسه که در سی هزار سال پیش از میلاد مسیح طراحی شده‌اند ، نگاره‌های غار لاسکو Lascaux، (چهارده هزار سال پیش از میلاد مسیح)، نگاره‌های شکارچیان در غار بیمبتکا Bhimbetka در هندوستان، (هفت هزار سال پیش از میلاد مسیح)، نگاره بومیان آفریقا در غار سیاربرگ آفریقای جنوبی (هزار سال پیش از میلاد مسیح) و بسی دیگر از این غار نگارها در دیگر نقاط جهان به همراه تولد خط به آوند زبان نوشته شده در سه یا چهار هزار سال پیش از میلاد، همه نشانه‌هایی بارز هستند از تاریخ گرافیک و رشته‌های وابسته به آن.
نخستین کتابهای گرافیک: اسلیمی
کتابهای دینی بهترین مثال برای طراحی گرافیک می‌باشند. از جمله این کتابها می‌توان کتابهای انجیل را که در قرن‌های ششم تا نهم میلادی در صومعه‌های ایرلند، اسکاتلند و انگلیس وجود داشت نامبرد. چهار نمونه از کارهای گرافیک در این کتابها را در اینجا نشان می‌دهیم. این کتابها از کارهای گرافیکی عربها و مسلمانان تاثیر پذیرفته‌اند. مسلمانان که نمی‌توانستند مانند یونانیان و رمی‌ها از شکل انسان در تزیین ساختمان‌ها و کتابهای خود استفاده برند. شکل‌های هندسی و خط نگاری را برای ایجاد طرح‌های تزیینی انتزاعی بکار بردند و از این رو اروپائیان این کارهای گرافیک را اسلیمی آرابسک (عرب‌وار) می‌خوانند.
کارهای گرافیک در قرآن‌های دست‌نویس
در کشورهای اسلامی کهن‌ترین طرح‌های گرافیک و خطاطی را می‌توان در قرآن‌های خوشنویسی شده یافت که با مرکب سیاه روی کاغذهایی از پوست آهو یا پاپیروس با خطوط زاویه‌دار٬ مانند خط کوفی٬ نوشته شده‌اند. خطوط قرآنی در سده هشتم میلادی آشکار شدند و در سده دهم به کمال نسبی رسیدند. بعدها صفحه‌آرایی٬ حاشیه‌کاری٬ تذهیب و دیگر تکنیکهای یپیچیده به لحاظ تزیین به‌وچود آمد. در سده دوازدهم میلادی خط نسخ به اوج زیبایی و خلوص رسید این خط برخلاف کوفی زاویه‌دار نبود و از فرم‌های هلالی و منحنی‌ها تشکیل شده بود. این خط در سراسر جهان اسلام گسترده شد. در کنار نسخ شیوه‌های دیگر مانند مُحقَّق، ریحان، ثلث، رقاع و توقیع نیز استفاده می‌شد. هر یک از این خطوط کاربرد مجزایی داشتند و در نوشتن قرآن٬ یا برای تزیین بناها و ظروف سفالی و اشیاء فلزی و پارچه‌بافی و یا در نگارش نامه‌ها و امور دیوانی به کار گرفته می‌شدند.
موندریان و ساده‌سازی
پیت موندریان Piet Mondrian نقاش هلندی در سالهای ۲۱-۱۹۲۰ با شجاعت به ساده پردازی طراحی و ترکیب‌بندی در نقاشی پرداخت و تنها از رنگهای خام آبی، زرد، قرمز، به همراه سیاه و سفید برای رنگ آمیزی کارهایش استفاده نمود. تجربه‌های او در این زمینه‌ها راه‌های نویی را برای هنرمندان گرافیک باز نمود. موندریان با ترکیب‌بندی‌های قرمز، آبی، زرد خود نشان داد که هر گونه دگرگونی اندک در جابجایی سطوح رنگی و تناسب اندازه‌های آنها می‌تواند احساس بالقوهٔ یک تابلو را به کلی دگرگون نماید. و این پیام گرافیک مدرن است. او باشجاعت از ترکیب‌بندی‌های خود می‌کاهید تا به ساده‌ترین و خردترین ترکیب هماهنگ دست یابد. مینی مالیزم او برای هنرمندان گرافیک که می‌باید پیامی را به صورت سرراست و با حداقل مداخله عوامل خارجی به مخاطب برسانند موهبتی بود.(۱۹۳۹)
نشانهای بازرگانی
هرگونه نام، نماد، نشان، شکل، حرف و واژه که مورد استفادهٔ یک تولید کننده یا بازرگان باشد تا کالاهای او را از دیگر کالاهای همسان که دیگر تولید کنندگان آنها را تولید می‌کنند ممتاز نماید علامت بازرگانی Trademark خوانده می‌شود. علامت بازرگانی یک نوع دارایی شخصی است که معمولاً به ثبت رسانیده می‌شود تا به دارنده آن اطمینان دهد که هیچ کس دیگر حق استفاده از آن را ندارد.
نشانهای اطلاعاتی شیوهٔ ویَنی
ورود کارهای گرافیک مدرن در نشانهای اطلاعاتی با ایجاد موزهٔ اقتصادی و اجتماعی در وین به همت اتو نوراث اقتصاد دان اتریشی در ۱۹۲۱ آغاز شد. و چنین بود که «شیوهٔ ویَنی» (که سپس به ISOTYPE شناخته شد) پایه گرفت. این شیوه سیستمی برای نشان دادن اعداد آماری پیشنهاد می‌کرد که به تماشاگر کمک می‌نمود تا مسائل و مشکلات اقتصادی و اجتماعی را به نحو آسانتری بصورت بصری ببیند و آنها را به خاطر بسپرد. در ماه می ۱۹۲۵ نخستین نمایشگاه گرافیکی این موزه افتتاح شد. در این نمایشگاه همچنین طرح‌های گرافیکی برای بهداشت و تندرستی، رفاه جامعه و ورزش ارائه شد.
آفیش ، (آگهی‌های دیواری یا پوستر )
آگهی‌های دیواری (آفیش به فرانسه و پوستر به انگلیسی) از زمانهای کهن وجود داشته‌اند. سنگ نگارهای باستانی ایران که داستان وقایع تاریخی را دربر دارند، «آکسون»های یونانیان و «آلبوم» رمی‌های باستان با طراحی‌هایشان و اطلاعاتی که در بر داشتند شباهتی با پوسترهای مدرن دارند. در یونان باستان نام ورزشکاران و لیست بازی‌ها بر روی ستون‌های چهار گوشه کنده می‌شد و آنها با نیروی آب یابردگان به آهستگی به دور خود می‌چرخیدند. رمی‌ها دیوارهایی را در چهارراه‌های مهم شهر سپید می‌کردند و آنها را به چهارگوش‌های مساوی تقسیم می‌نمودند و بر روی هرکدام از آن چهارگوش‌ها بازرگانان، رباخواران و برده فروشان آگهی‌های خود را با رنگ زغال یا گل اکر و سرخ می‌نوشتند و برای جلب توجه مشتریان آنها را با طرحی می‌آراییدند.
پدیداری صنعت چاپ
در نزدیکی‌های سال ۱۴۵۰ میلادی جوناتان گوتنبرگ کتابهای متعددی را در چاپخانه‌اش منتشر نمود. آلدوس مانتیوس طرح ساختن و صفحه بندی کتاب را به وجود آورد که بنیان انتشار کتاب را در غرب شکل داد. با اختراع روندار چاپ سنگی به وسیلهٔ آلیوس سنه فلدر از مردم چک در اتریش، در سال ۱۷۹۸، چاپ پوستر و آفیش عملی گشت. اگرچه پوسترهای دست نوشت از پیش وچود داشت اما آنها بیشتر برای اعلامیه‌های دولتی بودند. در انگلیس ویلیام کاکستون در ۱۴۷۷ چاپخانه‌ای بنانهاد . و نخستین پوستز را منتشر نمود. در ۱۸۷۰ نخستین پوسترهای تبلیغاتی ظاهر شدند.
آغاز دورهٔ پوستر مدرن
از نمونه‌های پوستر در اروپای قرن هفدهم پوسترهای نمایش‌های تئاتری، اعلامیه‌های سربازگیری برای قشون شاه و همچنین آگهی تجاری کمپانی هند شرقی در۱۶۷۰ را می‌توان نام برد. در قرن هیجدهم پوسترهای بزرگ گاوبازی در کوریدا دل تروس در سویل Seville اسپانیا در ۱۷۶۱ پدیدارشد. اما پیشرفت تکنیکهای چاپی به ویژه اختراع تکنیک لیتوگرافی در ۱۷۹۶ به وسیلهٔ آلواس سنفلدر آلمانی Alois Senefelder موجب انقلابی بزرگ در هنر پوستر شد. این تکنیکها باعث آن شدند که تولید باشمار زیاد پوستر با هزینه کم ممکن گردد. به ویژه، اختراع کرومولیتوگرافی chromolithography که چاپ چندرنگه پوستر را در تعداد زیاد میسر می‌ساخت موجب شکوفایی هنر گرافیک در پوستر شد.
پس از اختراع تکنیک چاپ سنگی رنگی (کرومولیتوگرافی) نخستین پوسترهایی که به چاپ رسید سطحی و بازاری و ناهوشمندانه بود. تنها پس از ۱۸۶۷ و پیدایش پوسترهای ژول شاره بود که هنر پوستر به قابلیت بالقوه خویش رسید.
پوستر در نیمه دوم قرن بیستم
در نیمهٔ دوم قرن بیستم با ظهور تکنیکهای جدید و به ویژه رایانه تحولی بزرگ در هنر گرافیک و چاپ پوستر رخ داد. به ویژه تفاوت میان هنر نقاشی و پوستر به میزان زیادی از میان رفت.
هنرهای تجسمی
هنرهای تجسمی که به آن گاهی هنرهای بصری یا دیداری نیز گفته می‌شود، آن گروه از هنرهای مبتنی بر طرح است که مشخصاً حس بینایی را مخاطب قرار می‌دهند. هنرهایی چون نقاشی، خوشنویسی، مجسمه‌سازی، طراحی، عکاسی، گرافیک، طراحی صنعتی، معماری و طراحی داخلی و همچنین هنرهای مشتق از آنها از این دسته‌اند.
هنرهای تجسمی با هنرهای نمایشی، شنیداری و کلامی و دیگر انواع هنر متفاوت است، هر چند این تقسیم‌بندی چندان محکم نیست.
در حال حاضر و در کاربرد کنونی، هنرهای تجسمی شامل هنرهای زیبا و هنرهای کاربردی است، هنرمند تجسمی به‌شخصی اطلاق می‌گردد که در زمینه هنرهای زیبا، هنرهای دستی و هنرهای کاربردی فعالیت می‌کند.
هنرهای تجسمی
اگردوست دارید که با هنر بیشتر آشنا شوید، باید تمام جنبه‌های مختلف آن را در نظر بگیرید. هنرعلاوه بر تقسیمات کلی، زیرمجموعه‌ها و گروه‌های کوچکتری نیز دارد. برخی هنرها در حوزه نوشتاری قرار دارد مانند شعر و داستان که ذات اصلی خود را به خوبی به مخاطب میفهماند و برخی هنرها مانند هنرهای تجسمی و بصری نیاز به درک و فهم دارد. یک نویسنده برای نشان دادن اثر خود به مخاطب از کلمه و جملات استفاده می‌کند و می‌تواند به خوبی با مخاطب خود ارتباط برقرار کند اما هنرمند هنرهای بصری باید امیدوار باشد که مخاطب منظور آنرا به خوبی درک کرده باشد. وقتی یک شعر یا داستان خوانده می‌شود تمام افراد از مسن تا جوان یک برداشت را دارند و به خوبی منظور را درک می‌کنند. یکی از مزیت‌های هنرهای بصری این است که تمام افراد از مسن تا جوان برداشت‌های متفاوتی را دارند. یکی از معایب هنرهای بصری این است که بعضی اوقات مخاطب محو شکل و خطوط و رنگ می‌شود و از مطلب اصلی که هنرمند می‌خواهد در اثر خود به مخاطب نشان دهد دور می‌شود.
ادوبی
ادوبی (به انگلیسی: Adobe Systems) یک شرکت آمریکایی سازنده نرم‌افزارهای کامپیوتری که عمده فعالیت این شرکت در تولید نرم‌افزارهای طراحی و گرافیک است که ساختمان آن در کالیفرنیا میباشد.
تاریخچه
شرکت ادوبی در ۲۸ فوریه ی ۱۹۸۲ میلادی در مانتین ویو کالیفرنیا توسط چارلز گسچه و جان وارناک که هر دو کارمندان زیراکس پارک بودند، تاسیس شد.
خرید ماکرومدیا
شرکت ادوبی در سال ۲۰۰۵ مالکیت رقیب همیشگی خود یعنی ماکرومدیا را از آن خود کرد و در این هنگام درآمد آن بیش از ۱٫۹۶۶ میلیارد دلار بوده‌است.
محصولات
در سال ۱۹۸۹ معروف ترین نرم افزار ادوبی یعنی فتوشاپ پا به عرصه ی وجود گذاشت. درسال ۱۹۹۱ ادوبی پریمیر معرفی شد.البته نسخه ی حرفه ای آن در سال ۲۰۰۳ ارائه شد. درسال ۱۹۹۳ ادوبی فرمت پی دی اف (سند قابل حمل) را خلق و نرم افزار ادوبی اکروبات و ادوبی ریدر را معرفی نمود. در سالل ۱۹۹۴ ادوبی افتر افکت معرفی شد که فرمت تیف (به انگلیسی: TIFF) نیز به همراه آن ارائه شد. در سال ۱۹۹۴ ادوبی پیج میکر معرفی شد که بعد ها با پروژه ی دریم ویور که از خرید ماکرومدیا تصیب ادوبی شده بود، ادغام شد. در سال ۱۹۹۹ ادوبی این کاپی معرفی شد. در سال ۲۰۰۵ ادوبی مالک فلش، دریم ویور و کود فوژن ماکرومدیا نیز شد.
ادوبی فوتوشاپ
ادوبی فوتوشاپ (به انگلیسی: Photoshop، به معنی کارگاه عکس) یک پردازشگر گرافیکی است که بدست شرکت ادوبی گسترش یافته و برای ایجاد، ترکیب، ویرایش، بازسازی و یا دگرگونی عکس‌ها و نگاره‌ها بکار می‌رود. فتوشاپ برای سیستم‌عامل ویندوز و مکینتاش به‌کار می‌رود. همچنین نگارش‌های گوناگون این نرم‌افزار تا نگارش دهم، در سیستم‌عامل لینوکس نیز با کمک ابزارهای میانه (مانند کراس‌اوور) قابل استفاده‌است. آخرین نسخهٔ رسمی این نرم‌افزار نسخهٔ چهاردهم آن است که با اسم ادوبی فتوشاپ سی‌سی شناخته می‌شود. (سی‌اس مخفف عبارت Creative Suite است و به معنای برنامهٔ خلاق است.)
در نسخه‌های پیشین، این نرم‌افزار همراه با نرم‌افزار دیگری به نام ادوبی ایمیج‌ردی نصب می‌شد که روی آماده‌سازی تصاویر برای وب تمرکز داشت. تنظیم دقیق فرمت، کیفیت، فشرده‌سازی تصاویر و انیمیشن در فرمت گیف از امکانات این برنامه بودند. بعد از خرید شرکت مکرومدیا توسط آدبی و اضافه شدن برنامه فایرورکس بسته‌های نرم‌افزاری آدوبی، اکثر امکانات این برنامه با فتوشاپ ادغام شدند.
اگرچه در ابتدا فتوشاپ برای ویرایش عکس‌ها جهت چاپ روی کاغذ طراحی شده بود، اما به خاطر تنوع ابزارهایی که در اختیار کاربر می‌گذارد، از فتوشاپ به طور فزاینده‌ای برای تولید و ویرایش عکس‌ها در فرمت‌های دیجیتال (به خصوص برای استفاده در وب) استفاده می‌شود.
فتوشاپ همچنین با دیگر نرم‌افزارهای شرکت ادوبی برای ویرایش و ساخت انیمیشن و لوح‌های فشرده ارتباط قوی دارد. فایل‌ها در فرمت اختصاصی فتوشاپ پی‌اس‌دی می‌توانند به نرم‌افزارهای دیگر از قبیل ادوبی ایمیج‌ردی، ادوبی ایلاستریتور، ادوبی پریمایر، ادوبی افتر افکتس و ادوبی انکور دی‌وی‌دی صادر شوند و بالعکس، از آنها به فتوشاپ وارد شوند. برای مثال، فتوشاپ CS (نسخه ۹) از ساخت منو و دکمه‌هایی برای دی‌وی‌دی حمایت می‌کند (که بعداً در نرم‌افزار ادوبی انکور دی‌وی‌دی مورد استفاده قرار می‌گیرند).
از دید گرافیکی نرم‌افزار فتوشاپ توانایی کار با چندین نمونه رنگی را دارد، که عبارت‌اند از نمونه‌های رنگی آرجی‌بی، ال‌ای‌بی، سی‌ام‌وای‌کی، سیاه و سفید و غیره.
فتوشاپ قادر به خواندن و نوشتن پرونده‌های تصویری در قالب‌هایی از قبیل تیف TIFF ، جیف GIF ، جی‌پگ JPEG ، پی ان جی PNG و غیره‌است. همچنین فرمت اختصاصی این نرم‌افزار پی‌اس‌دی (به انگلیسی: PSD) نام دارد (مخفف Photoshop Document یا سند فتوشاپ).
شهرت فتوشاپ به این دلیل است که فرمت پی‌اس‌دی به صورت گسترده استفاده می‌شود و تا حدی توسط نرم‌افزارهای رقیب حمایت می‌شود. فرمت پی‌اس‌بی نسخه جدیدتری از فرمت قبلی است که برای فایل‌هایی با اندازه بیشتر از ۲ گیگابایت طراحی شده‌است.
آخرین نسخه فتوشاپ CC میباشد در فروردین ۱۳۹۲ هجری شمسی معرفی و در اردیبهشت ۱۳۹۲ هجری شمسی برای فروش و در دو نسخه بیسیک (به انگلیسی: Basic) و اکستندد (به انگلیسی: Extended) عرضه شده‌است.
ادوبی کریتیو سوئیت
ادوبی کریتیو سوئیت(به انگلیسی: Adobe Creative Suite) (CS) یک بسته نرم‌افزاری جهت طراحی گرافیک، ویرایش ویدئو، و طراحی وب است که توسط شرکت ادوبی تولید و منتشر شده‌است. این بسته از نرم‌افزارهای مانند فوتوشاپ، ادوبی آکروبات، ادوبی این‌دیزاین و ادوبی فلش تشکیل شده‌است. جدیدترین نسخه ادوبی کریتیو سوئیت ۵ (CS5) است که در ۱۲ آوریل ۲۰۱۰ معرفی و در ۳۰ آوریل ۲۰۱۰ منتشر شد.
ادوبی آکروبات
ادوبی آکروبات (به انگلیسی: Adobe Acrobat) یک نرم‌افزار نشر رومیزی است که محصول شرکت ادوبی بوده و از استاندارد پی‌دی‌اف به عنوان بستر نگهداری و انتقال مستندات استفاده می‌کند. این نرم‌افزار برای اولین بار فرمت قابل حمل پی‌دی‌اف را حمایت کرد. ادوبی آکروبات که اکنون چند نسخه مختلف دارد، در نسخه‌های مختلف امکان بازکردن و خواندن، ویرایش و تغییر و تولید فایل‌های پی‌دی‌اف را فراهم می‌کند. نسخه‌ای از آن به نام ادوبی ریدر (به انگلیسی: Adobe Reader) که در گذشته آکروبات ریدر (به انگلیسی: Acrobat Reader) نام داشت به رایگان از وبگاه ادوبی قابل دریافت است و امکان خواندن و چاپ پرونده‌های پی‌دی‌اف را فراهم می‌کند.
ادوبی افتر افکتس
نرم‌افزار اَدوبی افتر افکتس (به انگلیسی: Adobe After Effects) نسخه اول این نرم‌افزار توسط شرکت هنر و فناوری آمریکا در سال ۱۹۹۳ عرضه شد. نسخه دوم ۱۹۹۴ در همین سال کمپانی ادوب شرکت فوق را خرید و نرم‌افزار «ادوب افتر افکتس ۳» به بازار عرضه شد. نرم‌افزار ادوبی پیج‌میکر نیز از همین کمپانی در ۱۹۹۴ خریده شد.
تمام اتفاقات تاریخی فوق در سال ۲۰۰۴ (میلادی) برای نرم‌افزار ادوبی آدیشن (Adobe Audition) اتفاق افتاد.
این نرم‌افزار یکی از قدرتمندترین ابزارهای پویانمایی دوبعدی و جلوه‌های ویژهٔ سینمایی در جهان است که انقلاب وسیعی در نگرش نسبت به پویانمایی و تلویزیون پدید آورده. این نرم‌افزار هماهنگی بالایی با ادوبی فوتوشاپ و ادوبی پریمیر و ادوبی آدیشن دارد.
وبگاه مجموعه‌ای از اطلاعات درباره موضوع و یا عنوان خاص است. طراحی یک وبگاه مشخص کننده آرایش و ساختــار صفحات وبی است که بوجود آورنده وبگاه خواهند بود. یک صفحه وب شامـــل اطلاعاتی درمورد هدف ایجــاد وبگاه میباشد. یک وب ســایت را همــانند کتابی تصور کنید کـه هر صفحه وب در حکم برگی از کتاب خواهد بود.
در زمینه طراحی وبگاه جنبه‌های گوناگونی باید در نظر گرفته شود که به سبب پیشرفت روز افزون اینترنت همواره براین موارد افزوده می‌شود. برای وب‌گاه‌های تجاری عمومی، موارد زیر از جمله اصلی‌ترین آنها به شمار می‌روند:
طراحی سایت بر طبق عنوان و محتوای مطالب میباشد.
مطالب، جوهر کلام و اطلاعات درون سایت باید مطابق با هدف سایت بوده و طیفی از عموم را نشانه رود که به دنبال اطلاعات ارائه شده در سایت هستند.
سایت بـــاید قابل فهم بوده و برقـــراری ارتبــاط با آن حتی برای مخاطبانی کـه آشنایی چندانی بـا وب ندارند، آســـان باشد. چنانچه سایت به اندازه کافی بزرگ بوده و اطلاعات زیادی را شامــل شود، بـاید اطلاعات راهنما را به گونه‌ای بکار برد که به سرعت در اختیار بیننده قرار گیرند.
نمای کــار باید کلی بوده و تمام صفحه را دربر گیرد تا بتواند پایـداری و ثبات را القــا کند. سبک نگارش باید زیبا و تخصصی بوده و مناسب با سلیقه مخاطبان و محتوای سایت باشد.
در نگارش متون و اطلاعاتی که مخاطب به دنبال آنها است باید بزرگ نمایی شود تا به بیننده القا کند که این همان چیزی است که به دنبال آن بوده است.
همچنین سایت باید به سادگی در اینترنت یافت شود و درصورت امکان در بالای لیست‌های جستجو قرار گیرد، اگرچه همواره اینگونه نباشد لااقل در موتورهای جستجوی اصلی چنین شود.
یک وبگاه معمولاً شامـل متن و تصـاویـر است. اولین صفحه یک وب سـایت صفحه خانه (Home Page) و یا صفحه ایندکس (Index) نامیده می‌شود. بعضی از وبگاه هـــا از صفحه‌ای استفـــاده می‌کنند کـــه معمولاً صفحه خوش آمد نامیده می‌شود. این صفحه ممکن است شــامــل مواردی چون پیغــــــــــام خوش آمـدگویی، انتخاب زبـــان، انتخاب ناحیه جغرافیایی و یـا اعلام عدم پذیرش مسیولیت درمــوارد خاص باشد. هر صفحه وب درون سایت وب، یک فایل HTML است که URL مخصوص به خود را دارد.
بعد از این که هر صفحه وب ساخته شد، این صفحات با استفاده از فهرست راهنمایی که از پیوندهای مختلف تشکیل شده است به یکدیگر متصل می‌شوند.
هنگامی که یک وب ســایت کامل شد برای آنکه بـرای همه برروی اینترنت قابل مشاهده باشد باید منتشر و یا ارسال (Upload) شود. این کار به کمک یک میزبانFTP انجام می‌شود. هنگامی که سایت منتشرشد، مسئول سایت برای افزایش بازدیدکنندگان، از تکنیکهای گونــاگون استفاده می‌کند. این کار با ثبت کردن وب سـایت در موتورهای جستجویی نظیر Google و Yahoo، تبادل لینک با وب ســایت‌های دیگر، ایجاد پیوند با وب‌گاه‌های مشابه و غیره امکان پذیر است.
طرح وب سایت
طرح وب به قالب نمایشی و طراحی گرافیکی صفحات موجود در وبگاه می‌گویند که معرف محتوا و مطالب آن وب سـایت میباشد. طرح وب جلوه بصـری هدف وبگاه است و اولین بخش از یک صفحه وب است که ذهن مخاطب را با خود درگیر می‌کند.
طراح وب با در نظر گرفتن هدف سایت و مخاطبان آن و با استفـاده از المان‌های متناسب با رویکرد سـایت و به کمک ذهن خلاق و ذوق هنری خود در بکار بردن ابعاد و رنگها، طرحی خلق می‌کند که ضمن ایجـاد یکپارچگی در کلیه صفحات وبگاه، نمای تکرار شونده و خسته کننده را به مخاطب القا نکند. در وبگاه باید از الگوی ثابتی در صفحات استفاده کرد که کاربر به هنگام دیدن صفحات متوجه این است که همه صفحات در یک سایت مشخص هستند.
مدیریت تبلیغات
تبلیغات بازرگانی یک فعالیت استراتژیک است که می‌تواند در توسعه و پیشرفت فعالتهای یک بنگاه اقتصادی نقش مهمی ایفا نماید.
تبلیغات زیر مجموعه فعالیتهای بازاریابی است.
از تبلیغات بعنوان پیشبرد یا چاشنی فروش نیز نام برده می‌شود.
چرا باید تبلیغات کرد
یکی از مهمترین دلایل جهت تبلیغ محصولات تنوع و وسعت انتخابها در کالاها و خدمات میباشد که باعث گستردگی حوزه انتخاب خریداران شده‌است. برای حل مشکل انتخاب در تصمیم گیری و راهنمایی خریداران و تسهیل و تسریع انتخاب، کسب و کارهای جدیدی مطرح شده که یکی از آنها مدیریت تبلیغات است.
نقش تبلیغات بازرگانی در اقتصاد
تغییر الگوی مصرف در جامعه
تغییر چرخه عمر محصولات
گردش پول و توزیع درآمد
اثر گذاری بر فاصله زمانی دوره‌های گوناگون اقتصادی
سرمایه گذاری - کار آفرینی و اشتغال
تحول در سایر عناصر بازاریابی ( محصول، قیمت، توزیع )
توسعه محصولات و بازارها
استفاده بهتر از عوامل تولید
واردات و صادرات بهتر
رقابت در بازار و خلاقیت و نوآوری
برخی تبلیغات رسانه ای
1- تبلیغات محیطی
2- تبلیغات اینترنتی
3- تبلیغات پست مستقیم
4- تبلیغات مجلات
5- تبلیغات روزنامه‌ای
6- تبلیغات رادیویی
7- تبلیغات تلویزیونی
8- تبلیغات پیامکی
تبلیغات محیطی
تبلیغات محیطی (به انگلیسی: Outdoor advertising) به هر نوع تبلیغ خارج از نقطه نهایی خرید مشتری POP اطلاق می‌گردد.
دیوارنوشته‌ها، بیلبورد، تبلیغات داخل خطوط مترو، ایستگاه‌های اتوبوس، پل‌های عابر و مکانهای عمومی مانند هتل‌ها، پارک‌ها، شهرها و... مکانهای خوبی برای تبلیغات محیطی هستند.
تبلیغات محیطی یک شیوه مناسب برای به خاطر آوردن نام محصول قبل از ورود مشتری به مراکز خرید و در واقع آخرین شانس تولیدکنندگان جهت معرفی محصول‌شان است.
بیلبورد
بیلبورد بهترین ابزار عالی جهت معرفی محصول وخدمات شمامی‌باشد. بیلبورد یک ایده جالب و بدیع است که بیننده را وادار نماید به تفکری که در پشت یک طرح پنهان است فکر کرده و تصمیم نهایی برای خرید را بگیرد.
بیلبورد Billboard
لمپوست بنر Lamp-post banner
استرابورد Straboard
تابلوی سر در فروشگاه Table
لامپ‌های نئون Neon
لامپ ال‌ای‌دی Electronic LED
جعبه‌های نور Light Boxes
حروف روی پنجره فروشگاه Window Lettering
سایه‌بان جلوی درب فروشگاه Awnings
بخشی دیگر که امروزه افزایش یافته است، تبلیغات بروری تلویزیون های تبلیغاتی ثابت و سیار در سطح شهر میباشد. بخش دیگری از تبلیغات محیطی در ردیف تبلیغات ویترین است.
بازاریابی اینترنتی
تبلیغات اینترنتی نوعی از تبلیغات است که بدلیل ارزان بودن ماندگاری زیاد و فراگیر بودن آن همزمان با رشد ابزارهای اطلاع رسانی و روابط عمومی جایگاه خاصی را در بین تبلیغاتچی‌ها باز کرده است.
شبانه‌روزی و بی وقفه بودن آن و قابلیت ایجاد تغییرات بصورت به روز باعث شده این نوع تبلیغات به خصوص زمانی که شرکت‌ها از لحاظ منابع مالی با مشکلات مواجه هستند کاملاً پُر رنگ‌تر می‌شود.
تاریخچه تبلیغات اینترنتی
تبلیغات اینترنتی برای اولین بار و به صورت بنر در ۲۷ اکتبر سال ۱۹۹۴ و در سایت هاتوایر نمایش داده شد. زمانی که هاتوایر متوجه شد که برای تبلیغات می‌بایست فضای محدودی را در نظر گرفت، بنرهای تبلیغاتی به وجود آمدند.
در آن زمان ۱۴ طراح تبلیغاتی مبلغی معادل ۳۰،۰۰۰ دلار برای نمایش ۱۲ هفته‌ای تبلیغات خود پرداختند. در سال ۱۹۹۵ وب بعنوان رسانه‌ای عمومی پذیرفته شد. شرکت سان میکروسیستم در این سال زبان جاوا را به عموم عرضه کرد. در سال ۱۹۹۶ الدزموبیل۵ اولین اتاق گفتگوی تجاری را راه‌اندازی نمود.
برخی راهکارهای تبلیغات اینترنتی
راه‌اندازی پایگاه اینترنتی
ارسال نامه الکترونیکی
ایجاد کلوب مشتریان
درج آگهی تبلیغاتی در آگهی نامه‌های اینترنتی استفاده از دامنه‌های مفید نمونه دامین
ایجاد نمایشگاه الکترونیکی
راه‌اندازی فروشگاه الکترونیکی
محدودیت‌های تبلیغات اینترنتی
مشخصات و ویژگی‌های مخاطبان: اکثر کاربران اینترنت به محصولات و تکنولوژی مربوط به رایانه علاقه‌مند هستند و از این رو اکثر تبلیغات شبکه برای محصولات مرتبط با رایانه‌است. تنها ۱۴ درصد تبلیغات برای سایر محصولات مصرفی و کمتر از ۱۰ درصد آن برای اتوموبیل، مسافرت و خدمات مالی است.
محدودیت مخاطبین: غالب کاربران اینترنت در گروه سنی خاصی قرار دارند که این امر موجب کاهش مخاطبین این نوع از تبلیغات می‌شود.
ازدحام: با زیاد شدن تعداد آگهی‌های تبلیغاتی احتمال مورد توجه قرار گرفتن آگهی‌ها به شدت کاهش می‌یابد.
فقدان کنترل‌های لازم در مورد محتوای تبلیغات اینترنتی: یکی از محدودیت‌های تبلیغات اینترنتی فقدان کنترل‌های لازم میباشد. مرکز آموزشی ارتباطات رسانه‌ای آمریکا، اینترنت را شبکه فریب نامیده است، چرا که برخی از تبلیغ‌کنندگان با هدف قرار دادن کودکان با پیام‌های تبلیغاتی زیرکانه، سعی در فریب آنان دارند (محمدیان ۱۳۷۹).
تبلیغات ناخواسته
تبلیغات ناخواسته که شامل Pop-up و Pop-under می‌شود یکی از اشکال بحث‌انگیز تبلیغات اینترنتی به حساب می‌آید. این نوع از تبلیغات به صورت ناخواسته دریافت می‌شود و مخاطبان را در معرض یک نمایش اجباری قرار می‌دهد. آگهی‌های تلویزیونی را می‌توان نمونه‌ای از تبلیغات اجباری به حساب آورد چرا که این آگهی‌ها معمولاً برنامه‌هایی را که مخاطبان در حال تماشا هستند، قطع می‌کنند و آنها را وادار به تماشای آگهی می‌کنند. در مقابل، تبلیغات روزنامه‌ای نمونه‌ای از تبلیغات اختیاری محسوب می‌شوند زیرا خوانندگان می‌توانند هر قسمت از روزنامه را که مایل‌اند بخوانند و یا از آن بگذرند. اینترنت توانایی نمایش به هر دو صورت اختیاری و اجباری را دارا است. بنرهای تبلیغاتی مانند تبلیغات روزنامه‌ای به طور معمول بصورت اختیاری دیده می‌شوند، هرچند که گاهی به دلیل اینکه تقریباً در تمام صفحات وب ارائه شده‌اند، مورد اعتراض قرار می‌گیرند. استفاده برخی از کاربران اینترنت از نرم‌افزارهای مسدود‌کننده نمایش بنرها، گواه این امر میباشد. از آنجا که تبلیغات ناخواسته غالباً به صورت اجباری نمایش داده می‌شوند، پاسخ‌های منفی مانند احساس رنجش و احتراز از تبلیغ را در بر خواهند داشت.
در سالهای اخیر به دلیل افزایش مقاومت کاربران اینترنت، کاهش مقبولیت این نوع از تبلیغات و گسترش استفاده از مسدودکنندهای تبلیغاتی به کارگیری تبلیغات ناخواسته کاهش یافته است. هر چند که پیش‌بینی می‌شود در آینده نزدیک برای حضور پررتگ‌تر این مهمانان ناخوانده، روش‌های خلاقانه‌تری مورد استفاده قرار گیرد.
هنر گرافیک
گرافیک از واژهٔ یونانی graphikos است و به معنای آنچه است که مربوط می‌شود به طرح زدن و طراحی . تعریف دیگر از گرافیک هر کار و یا شیوهٔ مربوط به کشیدن تصویر از روی یک چیز و یا از انگاره آن است. وبنابر این همهٔ پدیده‌هایی را در بر می‌گیرد که ایجاد شده‌اند: به شکل یک نشانه، علامت، نقشه، طراحی، کشیدن از روی یک چیز و به ویژه طراحی خطی یک پدیده.
هنرهای گرافیک شامل کشیدن، طراحی کلیشه وگراور برای چاپ و طراحی گرافیکی است. صنایع گرافیک شامل همهٔ تکنیکها و فعالیت‌هایی است که در تولید یک کار چاپی نقشی ایفا می‌کنند. طراحی گرافیک پیشه یا هنر ارتباط بصری است که از آمیزش تصویرها، واژه‌هاو ایده‌ها ترکیب شده تا اطلاعاتی را به تماشاگر برساند و به ویژه در او تاثیر مشخصی بنهد.
گرافیست پیشه‌ای است در هنرها و صنایع گرافیک همچون طراحی گرافیک.
تاریخ هنر گرافیک
از زمانی که انسان تصمیم به ارایه یک پیام تصویری گرفت و به زعم خویش از مواد و متریالی که برای هم نوعان او مفاهیم مشخص و تا حدودی ثابت داشت استفاده کرد هنر گرافیک آغاز شد و تا کنون نیز با همه پیشرفت‌ها و تغییراتی که داشته است باز هم با همان شیوه به حرکت خود ادامه می‌دهد. صدها نگاره در غارشووه Chauvet در جنوب فرانسه که در سی هزار سال پیش از میلاد مسیح طراحی شده‌اند ، نگاره‌های غار لاسکو Lascaux، (چهارده هزار سال پیش از میلاد مسیح)، نگاره‌های شکارچیان در غار بیمبتکا Bhimbetka در هندوستان، (هفت هزار سال پیش از میلاد مسیح)، نگاره بومیان آفریقا در غار سیاربرگ آفریقای جنوبی (هزار سال پیش از میلاد مسیح) و بسی دیگر از این غار نگارها در دیگر نقاط جهان به همراه تولد خط به آوند زبان نوشته شده در سه یا چهار هزار سال پیش از میلاد، همه نشانه‌هایی بارز هستند از تاریخ گرافیک و رشته‌های وابسته به آن.
نخستین کتابهای گرافیک: اسلیمی
کتابهای دینی بهترین مثال برای طراحی گرافیک می‌باشند. از جمله این کتابها می‌توان کتابهای انجیل را که در قرن‌های ششم تا نهم میلادی در صومعه‌های ایرلند، اسکاتلند و انگلیس وجود داشت نامبرد. چهار نمونه از کارهای گرافیک در این کتابها را در اینجا نشان می‌دهیم. این کتابها از کارهای گرافیکی عربها و مسلمانان تاثیر پذیرفته‌اند. مسلمانان که نمی‌توانستند مانند یونانیان و رمی‌ها از شکل انسان در تزیین ساختمان‌ها و کتابهای خود استفاده برند. شکل‌های هندسی و خط نگاری را برای ایجاد طرح‌های تزیینی انتزاعی بکار بردند و از این رو اروپائیان این کارهای گرافیک را اسلیمی آرابسک (عرب‌وار) می‌خوانند.
کارهای گرافیک در قرآن‌های دست‌نویس
در کشورهای اسلامی کهن‌ترین طرح‌های گرافیک و خطاطی را می‌توان در قرآن‌های خوشنویسی شده یافت که با مرکب سیاه روی کاغذهایی از پوست آهو یا پاپیروس با خطوط زاویه‌دار٬ مانند خط کوفی٬ نوشته شده‌اند. خطوط قرآنی در سده هشتم میلادی آشکار شدند و در سده دهم به کمال نسبی رسیدند. بعدها صفحه‌آرایی٬ حاشیه‌کاری٬ تذهیب و دیگر تکنیکهای یپیچیده به لحاظ تزیین به‌وچود آمد. در سده دوازدهم میلادی خط نسخ به اوج زیبایی و خلوص رسید این خط برخلاف کوفی زاویه‌دار نبود و از فرم‌های هلالی و منحنی‌ها تشکیل شده بود. این خط در سراسر جهان اسلام گسترده شد. در کنار نسخ شیوه‌های دیگر مانند مُحقَّق، ریحان، ثلث، رقاع و توقیع نیز استفاده می‌شد. هر یک از این خطوط کاربرد مجزایی داشتند و در نوشتن قرآن٬ یا برای تزیین بناها و ظروف سفالی و اشیاء فلزی و پارچه‌بافی و یا در نگارش نامه‌ها و امور دیوانی به کار گرفته می‌شدند.
موندریان و ساده‌سازی
پیت موندریان Piet Mondrian نقاش هلندی در سالهای ۲۱-۱۹۲۰ با شجاعت به ساده پردازی طراحی و ترکیب‌بندی در نقاشی پرداخت و تنها از رنگهای خام آبی، زرد، قرمز، به همراه سیاه و سفید برای رنگ آمیزی کارهایش استفاده نمود. تجربه‌های او در این زمینه‌ها راه‌های نویی را برای هنرمندان گرافیک باز نمود. موندریان با ترکیب‌بندی‌های قرمز، آبی، زرد خود نشان داد که هر گونه دگرگونی اندک در جابجایی سطوح رنگی و تناسب اندازه‌های آنها می‌تواند احساس بالقوهٔ یک تابلو را به کلی دگرگون نماید. و این پیام گرافیک مدرن است. او باشجاعت از ترکیب‌بندی‌های خود می‌کاهید تا به ساده‌ترین و خردترین ترکیب هماهنگ دست یابد. مینی مالیزم او برای هنرمندان گرافیک که می‌باید پیامی را به صورت سرراست و با حداقل مداخله عوامل خارجی به مخاطب برسانند موهبتی بود.(۱۹۳۹)
نشانهای بازرگانی
هرگونه نام، نماد، نشان، شکل، حرف و واژه که مورد استفادهٔ یک تولید کننده یا بازرگان باشد تا کالاهای او را از دیگر کالاهای همسان که دیگر تولید کنندگان آنها را تولید می‌کنند ممتاز نماید علامت بازرگانی Trademark خوانده می‌شود. علامت بازرگانی یک نوع دارایی شخصی است که معمولاً به ثبت رسانیده می‌شود تا به دارنده آن اطمینان دهد که هیچ کس دیگر حق استفاده از آن را ندارد.
نشانهای اطلاعاتی شیوهٔ ویَنی
ورود کارهای گرافیک مدرن در نشانهای اطلاعاتی با ایجاد موزهٔ اقتصادی و اجتماعی در وین به همت اتو نوراث اقتصاد دان اتریشی در ۱۹۲۱ آغاز شد. و چنین بود که «شیوهٔ ویَنی» (که سپس به ISOTYPE شناخته شد) پایه گرفت. این شیوه سیستمی برای نشان دادن اعداد آماری پیشنهاد می‌کرد که به تماشاگر کمک می‌نمود تا مسائل و مشکلات اقتصادی و اجتماعی را به نحو آسانتری بصورت بصری ببیند و آنها را به خاطر بسپرد. در ماه می ۱۹۲۵ نخستین نمایشگاه گرافیکی این موزه افتتاح شد. در این نمایشگاه همچنین طرح‌های گرافیکی برای بهداشت و تندرستی، رفاه جامعه و ورزش ارائه شد.
آفیش ، (آگهی‌های دیواری یا پوستر )
آگهی‌های دیواری (آفیش به فرانسه و پوستر به انگلیسی) از زمانهای کهن وجود داشته‌اند. سنگ نگارهای باستانی ایران که داستان وقایع تاریخی را دربر دارند، «آکسون»های یونانیان و «آلبوم» رمی‌های باستان با طراحی‌هایشان و اطلاعاتی که در بر داشتند شباهتی با پوسترهای مدرن دارند. در یونان باستان نام ورزشکاران و لیست بازی‌ها بر روی ستون‌های چهار گوشه کنده می‌شد و آنها با نیروی آب یابردگان به آهستگی به دور خود می‌چرخیدند. رمی‌ها دیوارهایی را در چهارراه‌های مهم شهر سپید می‌کردند و آنها را به چهارگوش‌های مساوی تقسیم می‌نمودند و بر روی هرکدام از آن چهارگوش‌ها بازرگانان، رباخواران و برده فروشان آگهی‌های خود را با رنگ زغال یا گل اکر و سرخ می‌نوشتند و برای جلب توجه مشتریان آنها را با طرحی می‌آراییدند.
پدیداری صنعت چاپ
در نزدیکی‌های سال ۱۴۵۰ میلادی جوناتان گوتنبرگ کتابهای متعددی را در چاپخانه‌اش منتشر نمود. آلدوس مانتیوس طرح ساختن و صفحه بندی کتاب را به وجود آورد که بنیان انتشار کتاب را در غرب شکل داد. با اختراع روندار چاپ سنگی به وسیلهٔ آلیوس سنه فلدر از مردم چک در اتریش، در سال ۱۷۹۸، چاپ پوستر و آفیش عملی گشت. اگرچه پوسترهای دست نوشت از پیش وچود داشت اما آنها بیشتر برای اعلامیه‌های دولتی بودند. در انگلیس ویلیام کاکستون در ۱۴۷۷ چاپخانه‌ای بنانهاد . و نخستین پوستز را منتشر نمود. در ۱۸۷۰ نخستین پوسترهای تبلیغاتی ظاهر شدند.
آغاز دورهٔ پوستر مدرن
از نمونه‌های پوستر در اروپای قرن هفدهم پوسترهای نمایش‌های تئاتری، اعلامیه‌های سربازگیری برای قشون شاه و همچنین آگهی تجاری کمپانی هند شرقی در۱۶۷۰ را می‌توان نام برد. در قرن هیجدهم پوسترهای بزرگ گاوبازی در کوریدا دل تروس در سویل Seville اسپانیا در ۱۷۶۱ پدیدارشد. اما پیشرفت تکنیکهای چاپی به ویژه اختراع تکنیک لیتوگرافی در ۱۷۹۶ به وسیلهٔ آلواس سنفلدر آلمانی Alois Senefelder موجب انقلابی بزرگ در هنر پوستر شد. این تکنیکها باعث آن شدند که تولید باشمار زیاد پوستر با هزینه کم ممکن گردد. به ویژه، اختراع کرومولیتوگرافی chromolithography که چاپ چندرنگه پوستر را در تعداد زیاد میسر می‌ساخت موجب شکوفایی هنر گرافیک در پوستر شد.
پس از اختراع تکنیک چاپ سنگی رنگی (کرومولیتوگرافی) نخستین پوسترهایی که به چاپ رسید سطحی و بازاری و ناهوشمندانه بود. تنها پس از ۱۸۶۷ و پیدایش پوسترهای ژول شاره بود که هنر پوستر به قابلیت بالقوه خویش رسید.
پوستر در نیمه دوم قرن بیستم
در نیمهٔ دوم قرن بیستم با ظهور تکنیکهای جدید و به ویژه رایانه تحولی بزرگ در هنر گرافیک و چاپ پوستر رخ داد. به ویژه تفاوت میان هنر نقاشی و پوستر به میزان زیادی از میان رفت.
هنرهای تجسمی
هنرهای تجسمی که به آن گاهی هنرهای بصری یا دیداری نیز گفته می‌شود، آن گروه از هنرهای مبتنی بر طرح است که مشخصاً حس بینایی را مخاطب قرار می‌دهند. هنرهایی چون نقاشی، خوشنویسی، مجسمه‌سازی، طراحی، عکاسی، گرافیک، طراحی صنعتی، معماری و طراحی داخلی و همچنین هنرهای مشتق از آنها از این دسته‌اند.
هنرهای تجسمی با هنرهای نمایشی، شنیداری و کلامی و دیگر انواع هنر متفاوت است، هر چند این تقسیم‌بندی چندان محکم نیست.
در حال حاضر و در کاربرد کنونی، هنرهای تجسمی شامل هنرهای زیبا و هنرهای کاربردی است، هنرمند تجسمی به‌شخصی اطلاق می‌گردد که در زمینه هنرهای زیبا، هنرهای دستی و هنرهای کاربردی فعالیت می‌کند.
هنرهای تجسمی
اگردوست دارید که با هنر بیشتر آشنا شوید، باید تمام جنبه‌های مختلف آن را در نظر بگیرید. هنرعلاوه بر تقسیمات کلی، زیرمجموعه‌ها و گروه‌های کوچکتری نیز دارد. برخی هنرها در حوزه نوشتاری قرار دارد مانند شعر و داستان که ذات اصلی خود را به خوبی به مخاطب میفهماند و برخی هنرها مانند هنرهای تجسمی و بصری نیاز به درک و فهم دارد. یک نویسنده برای نشان دادن اثر خود به مخاطب از کلمه و جملات استفاده می‌کند و می‌تواند به خوبی با مخاطب خود ارتباط برقرار کند اما هنرمند هنرهای بصری باید امیدوار باشد که مخاطب منظور آنرا به خوبی درک کرده باشد. وقتی یک شعر یا داستان خوانده می‌شود تمام افراد از مسن تا جوان یک برداشت را دارند و به خوبی منظور را درک می‌کنند. یکی از مزیت‌های هنرهای بصری این است که تمام افراد از مسن تا جوان برداشت‌های متفاوتی را دارند. یکی از معایب هنرهای بصری این است که بعضی اوقات مخاطب محو شکل و خطوط و رنگ می‌شود و از مطلب اصلی که هنرمند می‌خواهد در اثر خود به مخاطب نشان دهد دور می‌شود.
ادوبی
ادوبی (به انگلیسی: Adobe Systems) یک شرکت آمریکایی سازنده نرم‌افزارهای کامپیوتری که عمده فعالیت این شرکت در تولید نرم‌افزارهای طراحی و گرافیک است که ساختمان آن در کالیفرنیا میباشد.
تاریخچه
شرکت ادوبی در ۲۸ فوریه ی ۱۹۸۲ میلادی در مانتین ویو کالیفرنیا توسط چارلز گسچه و جان وارناک که هر دو کارمندان زیراکس پارک بودند، تاسیس شد.
خرید ماکرومدیا
شرکت ادوبی در سال ۲۰۰۵ مالکیت رقیب همیشگی خود یعنی ماکرومدیا را از آن خود کرد و در این هنگام درآمد آن بیش از ۱٫۹۶۶ میلیارد دلار بوده‌است.
محصولات
در سال ۱۹۸۹ معروف ترین نرم افزار ادوبی یعنی فتوشاپ پا به عرصه ی وجود گذاشت. درسال ۱۹۹۱ ادوبی پریمیر معرفی شد.البته نسخه ی حرفه ای آن در سال ۲۰۰۳ ارائه شد. درسال ۱۹۹۳ ادوبی فرمت پی دی اف (سند قابل حمل) را خلق و نرم افزار ادوبی اکروبات و ادوبی ریدر را معرفی نمود. در سالل ۱۹۹۴ ادوبی افتر افکت معرفی شد که فرمت تیف (به انگلیسی: TIFF) نیز به همراه آن ارائه شد. در سال ۱۹۹۴ ادوبی پیج میکر معرفی شد که بعد ها با پروژه ی دریم ویور که از خرید ماکرومدیا تصیب ادوبی شده بود، ادغام شد. در سال ۱۹۹۹ ادوبی این کاپی معرفی شد. در سال ۲۰۰۵ ادوبی مالک فلش، دریم ویور و کود فوژن ماکرومدیا نیز شد.
ادوبی فوتوشاپ
ادوبی فوتوشاپ (به انگلیسی: Photoshop، به معنی کارگاه عکس) یک پردازشگر گرافیکی است که بدست شرکت ادوبی گسترش یافته و برای ایجاد، ترکیب، ویرایش، بازسازی و یا دگرگونی عکس‌ها و نگاره‌ها بکار می‌رود. فتوشاپ برای سیستم‌عامل ویندوز و مکینتاش به‌کار می‌رود. همچنین نگارش‌های گوناگون این نرم‌افزار تا نگارش دهم، در سیستم‌عامل لینوکس نیز با کمک ابزارهای میانه (مانند کراس‌اوور) قابل استفاده‌است. آخرین نسخهٔ رسمی این نرم‌افزار نسخهٔ چهاردهم آن است که با اسم ادوبی فتوشاپ سی‌سی شناخته می‌شود. (سی‌اس مخفف عبارت Creative Suite است و به معنای برنامهٔ خلاق است.)
در نسخه‌های پیشین، این نرم‌افزار همراه با نرم‌افزار دیگری به نام ادوبی ایمیج‌ردی نصب می‌شد که روی آماده‌سازی تصاویر برای وب تمرکز داشت. تنظیم دقیق فرمت، کیفیت، فشرده‌سازی تصاویر و انیمیشن در فرمت گیف از امکانات این برنامه بودند. بعد از خرید شرکت مکرومدیا توسط آدبی و اضافه شدن برنامه فایرورکس بسته‌های نرم‌افزاری آدوبی، اکثر امکانات این برنامه با فتوشاپ ادغام شدند.
اگرچه در ابتدا فتوشاپ برای ویرایش عکس‌ها جهت چاپ روی کاغذ طراحی شده بود، اما به خاطر تنوع ابزارهایی که در اختیار کاربر می‌گذارد، از فتوشاپ به طور فزاینده‌ای برای تولید و ویرایش عکس‌ها در فرمت‌های دیجیتال (به خصوص برای استفاده در وب) استفاده می‌شود.
فتوشاپ همچنین با دیگر نرم‌افزارهای شرکت ادوبی برای ویرایش و ساخت انیمیشن و لوح‌های فشرده ارتباط قوی دارد. فایل‌ها در فرمت اختصاصی فتوشاپ پی‌اس‌دی می‌توانند به نرم‌افزارهای دیگر از قبیل ادوبی ایمیج‌ردی، ادوبی ایلاستریتور، ادوبی پریمایر، ادوبی افتر افکتس و ادوبی انکور دی‌وی‌دی صادر شوند و بالعکس، از آنها به فتوشاپ وارد شوند. برای مثال، فتوشاپ CS (نسخه ۹) از ساخت منو و دکمه‌هایی برای دی‌وی‌دی حمایت می‌کند (که بعداً در نرم‌افزار ادوبی انکور دی‌وی‌دی مورد استفاده قرار می‌گیرند).
از دید گرافیکی نرم‌افزار فتوشاپ توانایی کار با چندین نمونه رنگی را دارد، که عبارت‌اند از نمونه‌های رنگی آرجی‌بی، ال‌ای‌بی، سی‌ام‌وای‌کی، سیاه و سفید و غیره.
فتوشاپ قادر به خواندن و نوشتن پرونده‌های تصویری در قالب‌هایی از قبیل تیف TIFF ، جیف GIF ، جی‌پگ JPEG ، پی ان جی PNG و غیره‌است. همچنین فرمت اختصاصی این نرم‌افزار پی‌اس‌دی (به انگلیسی: PSD) نام دارد (مخفف Photoshop Document یا سند فتوشاپ).
شهرت فتوشاپ به این دلیل است که فرمت پی‌اس‌دی به صورت گسترده استفاده می‌شود و تا حدی توسط نرم‌افزارهای رقیب حمایت می‌شود. فرمت پی‌اس‌بی نسخه جدیدتری از فرمت قبلی است که برای فایل‌هایی با اندازه بیشتر از ۲ گیگابایت طراحی شده‌است.
آخرین نسخه فتوشاپ CC میباشد در فروردین ۱۳۹۲ هجری شمسی معرفی و در اردیبهشت ۱۳۹۲ هجری شمسی برای فروش و در دو نسخه بیسیک (به انگلیسی: Basic) و اکستندد (به انگلیسی: Extended) عرضه شده‌است.
ادوبی کریتیو سوئیت
ادوبی کریتیو سوئیت(به انگلیسی: Adobe Creative Suite) (CS) یک بسته نرم‌افزاری جهت طراحی گرافیک، ویرایش ویدئو، و طراحی وب است که توسط شرکت ادوبی تولید و منتشر شده‌است. این بسته از نرم‌افزارهای مانند فوتوشاپ، ادوبی آکروبات، ادوبی این‌دیزاین و ادوبی فلش تشکیل شده‌است. جدیدترین نسخه ادوبی کریتیو سوئیت ۵ (CS5) است که در ۱۲ آوریل ۲۰۱۰ معرفی و در ۳۰ آوریل ۲۰۱۰ منتشر شد.
ادوبی آکروبات
ادوبی آکروبات (به انگلیسی: Adobe Acrobat) یک نرم‌افزار نشر رومیزی است که محصول شرکت ادوبی بوده و از استاندارد پی‌دی‌اف به عنوان بستر نگهداری و انتقال مستندات استفاده می‌کند. این نرم‌افزار برای اولین بار فرمت قابل حمل پی‌دی‌اف را حمایت کرد. ادوبی آکروبات که اکنون چند نسخه مختلف دارد، در نسخه‌های مختلف امکان بازکردن و خواندن، ویرایش و تغییر و تولید فایل‌های پی‌دی‌اف را فراهم می‌کند. نسخه‌ای از آن به نام ادوبی ریدر (به انگلیسی: Adobe Reader) که در گذشته آکروبات ریدر (به انگلیسی: Acrobat Reader) نام داشت به رایگان از وبگاه ادوبی قابل دریافت است و امکان خواندن و چاپ پرونده‌های پی‌دی‌اف را فراهم می‌کند.
ادوبی افتر افکتس
نرم‌افزار اَدوبی افتر افکتس (به انگلیسی: Adobe After Effects) نسخه اول این نرم‌افزار توسط شرکت هنر و فناوری آمریکا در سال ۱۹۹۳ عرضه شد. نسخه دوم ۱۹۹۴ در همین سال کمپانی ادوب شرکت فوق را خرید و نرم‌افزار «ادوب افتر افکتس ۳» به بازار عرضه شد. نرم‌افزار ادوبی پیج‌میکر نیز از همین کمپانی در ۱۹۹۴ خریده شد.
تمام اتفاقات تاریخی فوق در سال ۲۰۰۴ (میلادی) برای نرم‌افزار ادوبی آدیشن (Adobe Audition) اتفاق افتاد.
این نرم‌افزار یکی از قدرتمندترین ابزارهای پویانمایی دوبعدی و جلوه‌های ویژهٔ سینمایی در جهان است که انقلاب وسیعی در نگرش نسبت به پویانمایی و تلویزیون پدید آورده. این نرم‌افزار هماهنگی بالایی با ادوبی فوتوشاپ و ادوبی پریمیر و ادوبی آدیشن دارد.
1:58 pm
حجت بن حسن (مهدی)
بنابر اعتقاد شیعیانِ دوازده‌امامی، حجت بن حسن فرزند حسن بن علی عسکری (امام یازدهم شیعیان) و دوازدهمین و آخرین امام و همان مهدی موعود است. همچون پیامبر اسلام نامش محمد و کنیه اش ابوالقاسم است. همچنین «امام زمان»، «صاحب الزمان»، «ولی عصر»، «قائم آل محمد» و «مهدی موعود» از القاب اوست.
پس از مرگ حسن عسکری (امام یازدهم شیعیان) در سال ۲۶۰ هجری و سن ۲۸ سالگی، از آنجا که حسن عسکری برخلاف سایر امامان شیعه —که در زمان حیاتشان جانشین بعدی را تعیین کرده بودند— بطور علنی جانشینی برای خود برجای نگذاشته بود، بحران فکری و اعتقادی بزرگی در میان پیروان امام شیعه بوجود آمد. در این دوران که به «سالهای حیرت» موسوم است، شیعیان به فرقه‌های متعددی منشعب شدند. عده‌ای از شیعیان اعتقاد داشتند که از حسن عسکری فرزندی باقی نمانده است یا این فرزند در گذشته‌است؛ بسیاری از شیعیان امامت جعفر برادر حسن عسکری را پذیرفتند و گروه‌هایی نیز متوجه فرزندان و نوادگان امامان نهم و دهم شیعه شدند. اما اصحابی از حسن عسکری چنین گفتند که «وی پسری داشته که جانشینی مشروع برای امامت است». طبق گفتهٔ عثمان بن سعید، این پسر مخفی نگاه داشته شده بود، چرا که ترس آن می‌رفت که توسط دولت دستگیر شود و به قتل برسد. دیدگاه این گروه که در ابتدا دیدگاه اقلیت شیعه بود، به‌مرور به دیدگاه تمامی شیعیان امامی تبدیل شد که شیعیان دوازده امامی فعلی‌اند.
از دیدگاه تاریخی، باور به دوازده امام و اینکه امام دوازدهم همان مهدی موعود است بطور تدریجی در میان شیعیان تکامل یافت. به نظر می‌رسد مدتی طول کشید تا این نظریه به صورتبندی نهایی خود برسد و پس از آن هم توجیه ها و تبیین های دینی گسترده‌ای در موردش ارائه شد. شیعیان با دو رویکرد حدیثی و کلامی به تبیین نظریهٔ غیبت برخاستند. کلینی (و. ۳۲۹ ه.ق. / ۹۴۱ م.) در احادیث باب غیبت کتاب اصول کافی —که در خلال دوره سفرا (موسوم به غیبت صغری) گرد آورد— به موضوع غیبت و علت آن پرداخت. به‌خصوص نعمانی در کتاب الغیبه به تبیین نظریه غیبت از طریق احادیث پرداخت و او برای نخستین بار اصطلاحات «غیبت صغری» و «غیبت کبری» را به کار برد. پس از وی ابن بابویه (و.۹۹۱-۹۹۲) در کتاب کمال الدین در خصوص گردآوری احادیث مربوط به امام دوازدهم و غیبت وی کوشید. از دیگر سو، متخصصان علم کلام از جمله شیخ مفید (و. ۴۱۳ ه.ق. / ۱۰۲۳ م.) و شاگردانش بخصوص سید مرتضی (۱۰۴۴-۱۰۴۵) به تدوین نظریات کلامی امامت جهت تبیین ضرورت وجود امام زنده در شرایط غیبت پرداختند.
در باور کنونی شیعه دوازده امامی، حجت بن حسن در نیمهٔ شعبان سال ۲۵۵ یا ۲۵۶ ه.ق. در سامرا به دنیا آمد؛ او در پنج سالگی و پس از مرگ پدرش به امامت رسید. پس از مرگ حسن عسکری، مهدی تنها از طریق چهار سفیر یا نائب با شیعیان تماس می‌گرفت. البته بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که از آغاز تعداد وکلا محدود به چهار تن نبوده و اصطلاح نیابتِ خاص در قرن‌های چهارم و پنجم هجری توسط علمای شیعه مانند شیخ طوسی و برای تبیین غیبت صغری ایجاد شده‌است. پس از یک دوره هفتاد ساله (موسوم به غیبت صغری) و با مرگ علی بن محمد سمری، چهارمین نائب امام دوازدهم شیعه، بار دیگر حیرت شیعیان را فراگرفت. آنها در نهایت در سده پنجم به تبیینی عقلی در کلام شیعه از غیبت امام دست یافتند. به باور شیعیان، پس از دوران سفرا، شیعیان با مهدی در ارتباط نیستند و این دوران را اصطلاحاً غیبت کبری می‌نامند. پس از پایان دورهٔ غیبت، وی با عنوان مهدی قیام خواهد کرد و او کسی خواهد بود که از طریق وی حق و عدالت بار دیگر به پیروزی خواهد رسید.
اعتقاد به امام غائب، برکات متعددی برای شیعیان تحت آزار و ستم داشت. از آنجا که امام غائب پتانسیل تهدید کمتری نسبت به یک امام حاضر داشت تنش ها با حاکمان سنی مذهب کاهش یافت. اعتقاد به ظهور امام غائب باعث شد که انتظار بتواند جایگزین چالش مستمر نظام سیاسی حاکم شود. امام غائب باعث عامل وحدت شیعیانی شد که پیش از آن، هر گروه، دور یکی از امامان حاضر گرد می آمدند و دچار انشقاق شده بودند. به علاوه اعتقاد به ظهور امام غایب (به عنوان مهدی)، شیعیان را در تحمل شرایط دشوار یاری نموده و به آنها امید آینده‌ای سرشار از دادگری داده است.
منبع‌شناسی
به نوشته جاسم حسین احادیث مربوط به غیبت مهدی قائم را بسیاری از گروه های شیعه گردآوری کرده اند. پیش از سال ۲۶۰ ه./۸۷۴ م. در آثار سه مذهب واقفیه، زیدیه جارودیه و امامیه موجود است. از واقفیه، انماطی ابراهیم بن صالح کوفی از اصحاب امام محمد باقر کتابی به نام «الغیبه» نوشت. علی بن حسین طائی طاطاری و حسن بن محمد بن سماعه هر یک کتابی به نام «کتاب الغیبه» نوشتند و امام موسی کاظم را به عنوان امام غائب معرفی کردند. از زیدیه ابوسعید عباد بن یعقوب رواجینی عصفری (و. ۲۵۰ ه./۸۶۴ م.) در کتابی به نام «ابوسعید عصفری» احادیثی در خصوص غیبت، ائمه دوازده گانه و ختم ائمه به دوازده می آورد بی آنکه نام آنها را برشمرد. از امامیه علی بن مهزیار اهوازی (وکیل امام نهم و دهم) (وفات حدود ۲۵۰ تا ۲۶۰ ق.)، دو کتاب به نام های «کتاب الملاحم» و «کتاب القائم» نوشت که هر دو درباره غیبت امام و قیام او با شمشیر مطالبی دارد. حسن بن محبوب سراد (م. ۲۲۴ ه./ ۸۳۸ م.) کتاب «المشیخه» را در موضوع غیبت می نویسد. فضل بن شاذان نیسابوری (۲۶۰ ه./ ۸۷۳ م.) کتاب «الغیبه» را نوشت که ظاهراً مطالب آن از کتاب «المشیخه» نقل شده است. وی که دو ماه پیش از امام یازدهم می میرد، امام دوازدهم را قائم می داند. به نوشته پوناوالا منابع پیش از دوران موسوم به غیبت کبری بسیار پراکنده و ناکافی‌اند و مشکلی که پژوهشگران در هنگام بررسی این منابع با آن مواجه می‌شوند، میزان تاریخی بودن این منابع است.
در خلال دوره سفارت موسوم به غیبت صغری (۲۶۰-۳۲۹ ه./۸۷۴-۹۴۱ م.) فقها و مبلغان بر اساس اطلاعات کتب پیشین و فعالیت های سازمان وکالت نوشته اند که در کتب تاریخی این دوره یافت نمی‌شود. ابراهیم بن اسحاق نهاوندی (م. ۲۸۶ ه./۸۹۹ م.) که مدعی نیابت امام دوازدهم بود کتابی در موضوع غیبت نوشت. عبدالله بن جعفر حمیری(م. بعد از ۲۹۳ ه./ ۹۰۵ م.) که خود کارگزار امامان دهم و یازدهم و نواب اول و دوم بود کتاب «الغیبه و الحیره» را نوشت. ابن بابویه (پدر شیخ صدوق) (م. ۳۲۹ ه. / ۹۴۰ م.) کتاب «الامامه و التبصره من الحیره» و کلینی (م. ۳۲۹ ه. / ۹۴۰ م.) بخش عمده ای از کتاب حجت اصول کافی را به غیبت اختصاص داد.
از سال (۳۲۹ ه./۹۴۱ م.) با پایان سفارت و آغاز دوره موسوم به غیبت کبری چندین اثر برای تبیین غیبت و علت طولانی شدن ان نگاشته شد. به گفته جاسم حسین پنج اثر در این زمان نگاشته شد که اساس عقاید بعدی امامیه درباره غیبت را تشکیل می دهد. نخستین کتاب الغیبه نعمانی توسط ابوعبدالله محمد بن جعفر نعمانی (م.۳۶۰ ق.) با استفاده از آثار فوق‌الذکر بدون توجه به اعتقادات نویسندگان آن آثار تدوین شده است. دومین اثر کمال‌الدین و تمام‌النعمة است که توسط شیخ صدوق (۳۰۶ تا ۳۸۱ ه.ق./ ۹۲۳ تا ۹۹۱ م.) بر اساس اصول اربعمائه گردآوری شده است و با توجه به جایگاه پدرش، علی بن بابویه، اطلاعات معتبری از دوران وکلا و ارتباط مخفی آنها با امام غایب از طریق چهار سفیر ارائه می دهد. سومین مورد «الفصول العشرة فی الغیبة» توسط شیخ مفید (و. ۴۱۳ ه.ق. / ۱۰۲۲ م.) نوشته شد و اطلاعات تاریخی در مورد دوران غیبت و پانزده دیدگاه پدیدار شده در میان امامیه در دوران غیبت و از میان رفتن همه آنها جز اثنی عشریه بیان می کند. همچنین در کتاب الارشاد به سبک کلینی و نعمانی به نقل احادیث و توجیه طولانی شدن عمر امام غایب می پردازد. چهارمین اثر توسط سید مرتضی (۳۵۵ - ۴۳۶ ه.ق /۱۰۴۴-۱۰۴۵ م.) شاگرد شیخ مفید با عنوان «مسئلة وجیزة فی الغیبة» نوشت. این اثر و کتاب دیگری با نام «البرهان علی صحة طول عمر الامام الزمان» تألیف محمد بن علی کراجکی (م. ۴۴۹ ق./ ۱۰۵۷ م.) فاقد اطلاعات تاریخی هستند. پنجمین اثر الغیبة نوشته شیخ طوسی (۳۸۵-۴۶۰ ق. / ۱۰۶۷ م.) بر مبنای کتابی به نام «الاخبار الوکالة الاربعة» نوشته احمد بن نوح بصری اطلاعات تاریخی معتبری از فعالیت های مخفی سفرا ارائه می دهد و نیز به شیوه حدیثی و عقلی اثبات می کند امام دوازدهم همان مهدی قائم است که باید در غیبت به سر برد و سایر ادعاها در خصوص غیبت دیگر افراد نظیر علی بن ابیطالب، محمد بن حنفیه و موسی کاظم مردود است. این کتاب مأخذ اصلی نویسندگان بعدی شیعه امامی و بخصوص بحار الانوار محمدباقر مجلسی (۱۰۳۷-۱۱۱۰ ق.) بوده است.
به نوشته جاسم حسین منابع غیرشیعه بر کتاب «المسترشد» اثر ابوالقاسم بلخی معتزلی (م. حدود ۳۰۱ ق./ ۹۱۳ م.) اتکا دارد که معتقد است حسن عسکری بی وارث از دنیا رفت و ظاهراً اطلاعات خود در خصوص دسته بندی شیعه پس از سال ۲۶۰ را از حسن بن موسی نوبختی (و. حدود ۳۰۰ ه.ق.) گرفته است. این کتاب مبنای اطلاعات المغنی عبدالجبار معتزلی (م. ۴۱۵ ق. / ۱۰۲۴ م.) و ابوالحسن اشعری (م. ۳۲۴ ق./ ۹۳۵ م.) قرار گرفت و کتاب اشعری مرجع سایر کتاب های اهل سنت نظیر ابن حزم (م. ۴۵۶ ق. / ۱۰۳۷ م.) و شهرستانی (م. ۵۴۸ ق. / ۱۱۵۳ م.) درباره دسته بندی های شیعه بوده است.
بیان موضوع در منابع تاریخ عمومی مسلمانان متفاوت است. محمد بن جریر طبری (۲۲۴ - ۳۱۰ ق./ ۹۲۲ م.) که معاصر دوران غیبت بود در تاریخ طبری اشاره ای به موضوع امام دوازدهم و فعالیت های شیعیان امامی نمی‌کند در حالی که به فعالیت های سایر گروه های شیعه نظیر اسماعیلیه می پردازد و حتی کاربرد حدیث مهدی قائم توسط این گروه ها در کسب قدرت را پی می گیرد. جاسم حسین علت ذکر نشدن فعالیت های امامیه در این کتاب را مخفیانه بودن آن می داند. مسعودی (حدود ۲۸۳ – ۳۴۶ ق. / ۸۹۶ - ۹۵۷ م.) در مروج‌الذهب، التنبیه و الاشراف و نیز اثبات و الوصیه که به وی منسوب است به فشارها و سخت گیری های عباسیان علیه امامان شیعه که منجر به وقوع غیبت شد می پردازد. ابن اثیر (۵۵۵ - ۶۳۰ه ق / ۱۲۳۲ م.) در الکامل فی التاریخ به اختلافات میان وکلای امام در دوران غیبت و تأثیر غلو در بروز آن می پردازد. به عقیده جاسم حسین ممکن است وی اطلاعات خود را از کتاب «تاریخ الامامیه» اثر یحیی بن ابی طی (م ۶۳۰ ق. / م.۱۲۳۲) گرفته باشد.
به نوشته ساشادینا بسیار مشکل‌است که مرزی میان مطالب تاریخی از یک طرف با تذکره‌نویسی و مطالب اعتقادی شیعه از طرف دیگر در کتابهای نویسندگان شیعه تعیین کرد. زیرا زندگی‌نامهٔ امامان در کتابهای نویسندگان شیعه، آکنده از داستان‌هایی به سبک تذکره‌هایی‌است که عارفان برای مرشدان و قدیسان خود می‌نویسند. برای مطالعه دربارهٔ امام دوازده شیعیان باید به منابعی اتکا کرد که نه می‌توان آنها را کاملاً تاریخی و نه می‌توان کاملاً زندگی‌نامه‌های مذهبی و تذکره‌ای دانست. به هر حال این منابع بیشترین کمک را به پژوهشگران در راه درک دوره‌ای می‌کند که ایدهٔ منجی آخرالزمان را به عقیدهٔ غالب در مذهب شیعه تبدیل کرده‌است.
پیشینه اعتقاد شیعه به مهدی و قائم
چنانکه جاسم حسین توضیح می دهد مفهوم «مهدی» به عنوان شخص هدایت شده از زمان پیامبر استعمال می شد. هم اهل سنت آن را برای خلفای راشدین به کار بردند و هم شیعه آن را برای امامان استفاده کرد. برای مثال در قیام حسین بن علی شیعیان کوفه از وی به عنوان مهدی دعوت کردند و هم سلیمان بن صرد پس از کشته شدنش با این عنوان از او تجلیل کرد. اما کاربرد آن در مفهوم منجی از زمان قیام مختار و توسط مختار ثقفی برای محمد حنفیه پدیدار شد.
به‌گفته سعید امیرارجمند و ویلفرد مادلونگ، اولین اشارات به وجود «باور به مهدی»، غیبت و منجی در نزد مسلمانان به زمان فرقهٔ شیعهٔ کیسانیه بازمی‌گردد؛ فرقه‌ای که پس از سرکوب قیام مختار شکل گرفت. آنان محمد حنفیه، فرزند علی و امام اول شیعیان را مهدی می‌دانستند و پس از فوت او چنین اعلام کردند که او نمرده‌است و در کوه رضوا در مدینه در غیبت بسر می‌برد و روزی به عنوان مهدی و قائم بازخواهد گشت. به نوشته مادلونگ شیعیان بارها به افراد متعددی از خاندان پیامبر اسلام به عنوان مهدی روی آوردند. اما این افراد نتوانستند انتظارات شیعیان را برآورده سازند. افرادی مانند محمد حنفیه، ابوهاشم فرزند محمد حنفیه، محمد بن معاویه از خاندان جعفر ابوطالب، محمد ابن عبدلله نفس زکیه، جعفر صادق و موسی کاظم هر کدام در برهه‌ای، مهدی موعود شیعیان شناخته می‌شدند. علاوه بر کیسانیه، زیدیه از عنوان مهدی با مفهوم منجی انتهای تاریخ برای رهبرانشان که قیام مسلحانه کردند مکرراً استفاده نمودند. همچنین گروه های منشعب از امامیه نظیر ناووسیه و واقفیه این لقب را با همین مفهوم برای امامان ششم و هفتم پس از درگذشتشان به کار بردند.
به گفته عبدالعزیز ساچادینا هم محمد باقر و هم جعفر صادق در موارد مختلف توسط پیروانشان مورد اطمینان قرار گرفتند که اگر در مقابل حکومت فعلی قیام کنند از آنها پشتیبانی خواهند نمود. ولی این امامان در پاسخ شیعیانشان را به آرامش فرا می‌خوانند و می‌گفتند گرچه همه امامان قائم هستند و قابلیت سرنگون کردن حکومت‌های جور را دارند ولی قائم موعود پس از غیبت به فرمان خدا ظهور خواهد کرد تا بی عدالتی را از میان ببرد. در خصوص کاربرد مهدی به عنوان منجی توسط امامیه اختلاف نظر وجود دارد. به نوشته مدرسی امامیه از زمان علی و کیسانیه با ایده قائم آشنا بودند. تا زمان دوران موسوم به غیبت صغری، مفهوم مهدی یک ایده متعلق به غیر امامیه بود. شیعیان در دوران غیبت به تدریج ایده مهدی متعلق به غیر امامیه و قائم متعلق به امامیه را در هم ادغام کردند. هرچند در کتابهای برجا مانده تا دهه‌های آخر قرن سوم هجری/نهم میلادی امام دوازدهم شیعه همان قائم دانسته می‌شد. اما از شروع قرن بعدی، کتابهای شیعه امام دوازدهم شیعه را مهدی می‌نامیدند. ساشادینا نیز می گوید مهدویت امام دوازدهم بسط نظریه امامت امام غائب بود که آن را با عقیده ظهور مهدی و ایجاد عدالت ترکیب نمود در حالی که پیش از آن امام دوازدهم مهدی موعود تلقی نمی شد. در مقابل جاسم حسین می نویسد نه تنها مهدی به معنای منجی نزد امامیه از زمان ائمه به کار می رفته، بلکه امامان پیشین معتقد بودند هر یک از آنان اگر شرایط ایجاب کند می تواند مهدی قائم باشد.وی می گوید از نخستین سال ها مسلمانان باور داشتند که پیامبر نوید آمدن مردی از نسل حسین بن علی را داده که در آینده با شمشیر قیام می کند تا بدعت ها را از اسلام بزداید. اما رقابت سیاسی میان مسلمانان سبب شد برخی گروها اقدام به بهره برداری و تحریف احادیث نبوی نمایند تا از آنها در نبرد سیاسی استفاده برند.
به گفته ارجمند بیشتر این کیسانی‌ها ایرانیان نومسلمان بودند و احتمالاً این ایرانیان با باورهای زردشتی در مورد منجی آشنا بودند؛ با قهرمانانی مانند گرشاسب که پس از بیداری از یک خواب طولانی، اهریمنان را از زمین برمی‌چینند. به نوشتهٔ محمدعلی امیرمعزی و تیموتی فرنیش،بسیاری از اعتقادات مسلمانان در مورد منجی، ظهور منجی، غیبت و مؤلفه‌های آن، مدیون ادیان پیشین مانند مانویت، دین زردشت، یهودیت و مسیحیت است.
اما به نوشته جاسم حسین منشأ دیدگاه مهدی به عنوان منجی در احادیث پیامبر بوده است که توسط بیست و شش نفر از صحابه و در کتاب های حدیث اهل سنت، زیدیه و امامیه نقل شده است. وی ضعیف بودن احادیث را رد می کند و می گوید این احادیث در زمان امویان نیز رواج داشته و در کتاب سلیم بن قیس منسوب به سلیم بن قیس هلالی (م. حدود 80-90 ق./ 699- 708 م.) هم آورده شده است. از سوی دیگر مورخان و متکلمان شیعه نظیر سید مرتضی عسکری و محمدحسین طباطبایی با تأکید بر اشتراک ادیان مختلف در خصوص کلیت موضوع نوید به آمدن مهدی و برپایی دین و برقراری عدل در زمین، این موضوع را از مشترکات ادیان الهی و ناشی از منشأ فطری ادیان می دانند. این گروه نخستین اشاره به مهدی را در احادیث پیامبر اسلام که از طرق شیعه و سنی روایت شده ذکر می کنند برمی شمارند و وجود وی را از ضروریات تحقق وعده های اسلام و قرآن در برپایی عدل و قسط در زمین می دانند.
شرایط محیطی امامیه در سده های سوم و چهارم
شرایط محیطی در دوران آخرین امامان شیعه
از زمان حکومت متوکل عباسی (۲۳۲- ۲۴۷ ه. ق. / ۸۴۷ - ۸۶۱ م.) سیاست مدارای مأمون (۱۹۸- ۲۱۸ ه. ق. / ۸۱۳ - ۸۳۳ م.) و خلفای پس از وی با شیعیان یکباره به کنار گذشته شد. در دوران متوکل به دستور او حرم حسین بن علی تخریب شد و امام دهم شیعه، هادی، از مدینه به سامرا فراخوانده شد تا تحت نظارت خلیفه باشد. متوکل از هیچ وسیله ممکن در آزار رساندن و بی احترامی به وی دریغ نمی‌کرد. گزارش‌ها حاکی از آن است که فشار شدیدی بر امامان در سامرا می‌آمد و شیعیان در عراق و حجاز در شرایط اسف باری زندگی می‌کردند. منتصر، پسر و جانشین متوکل این سیاست‌ها را برداشت و در نتیجه امام هادی آزادی بیشتری پیدا کرد. سیاست‌های متوکل در زمان مستعین (۸۶۲ - ۸۶۶ م.) هم ادامه یافت. احتمالاً در این زمان بود که امام دهم شیعه عثمان بن سعید را به نمایندگی خود در عراق برگزید (که البته این نمایندگی در زمان امام یازدهم حسن عسکری نیز تایید شد).در دوران آخرین امامان شیعه، شبکه‌ای از وکلا شکل گرفته بود؛ البته این شبکه بیشتر از آنکه به مانند سایر شبکه‌های علوی آن زمان (اسماعیلیه، زیدیه، نوادگان حسن بن علی) به قصد برپایی قیام تشکیل شده باشد، کار گردآوری وجوهات دینی مانند خمس و زکات را انجام می‌داد. شرایط سیاسی و مذهبی سالهای آخر امامت حسن عسکری و نخستین دهه‌های پس از مرگ او —همزمان با خلافت معتمد عباسی (۲۵۶ -۲۷۹ ه. ق. /۸۷۶-۸۹۲ م.)— بسیار پرچالش بود. این دوران به جهت سیاسی، مصادف بود با عصر ضعف خلافت عباسیان؛ بدین صورت آنان از اعمال مؤثر حاکمیت خود جز در بخش محدودی از سرزمین عراق ناتوان بودند. در این دوره، افراد مختلف در جای‌جای قلمرو عباسیان قیام کرده‌بودند و سرزمین مسلمانان دچار تجزیه سیاسی شده‌بود. معتمد عباسی، حسن عسکری را —که رقیبی بالقوه برای خلافت به شمار می‌رفت— در سامرا تحت نظارت و مراقبت قرار داده و او را حتی از ملاقات با پیروانش نیز بازداشته بود.
شرایط محیطی در سالهای آغازین غیبت کبری
سالهای آغازین موسوم به غیبت کبری، همزمان با دورانی بود که به «قرن شیعه» معروف است. در سال ۳۳۴ ه. ق. /۹۴۵ م. بنی‌عباس تحت سلطهٔ حکومت شیعهٔ آل‌بویه درآمد؛ آل بویه با اینکه احتمالاً در آغاز زیدی بودند، هنگامی که به حکومت رسیدند به شیعهٔ دوازده امامی گرایش یافتند؛ آل‌بویه چون از نسل پیامبر مسلمانان نبودند باید امامی زیدی از نسل پیامبر را برای اطاعت کامل از او به امامت می‌رساندند. بنابراین احتمالاً به همین دلیل بود آنان پس از رسیدن به حکومت، به شیعه دوازده امامی متمایل شدند و ایدهٔ یک امام غائب از نظر سیاسی برای بوییان مطلوبتر بود.همزمان با آل‌بویه، حکمرانان شیعه فاطمی در مصر و شمال آفریقا، خاندان بنی حمدان در شمال عراق و سوریه و ادریسیان بر بخش‌هایی از شمال آفریقا حکمرانی می‌کردند.
شیعه در این زمان به دلیل نفوذ سلسله‌های فاطمیان و آل‌بویه در قلب سرزمین‌های اسلامی، مستحکمترین بنیادهای دینی و فکری خود را بنیان نهاد. در این دوره بود که آثار بنیادین اعتقادی شیعه برای نسل‌های بعدی فراهم‌شد. آل‌بویه علوم شیعی را ترویج نمودند و علمای دینی را از مکاتب گوناگون حمایت کردند و زمینه ورود علوم کلامیِ معتزلی به شیعه را فراهم ساختند.
رویکرد تاریخی: از دوران حیرت تا تبیین نهایی اعتقادات تشیع دوازده امامی
در این بخش در خصوص دیدگاه های مختلف درباره سیر تاریخی اعتقاد به حجت بن حسن به عنوان امام دوازدهم، مهدی و غیبت وی در جامعه شیعه توضیح داده می شود.
فرقه های امامیه در دوران حیرت
با درگذشت حسن عسکری(و. ۲۶۰ ه.ق. /۸۷۴ م.)، امام یازدهم شیعه، سردرگمی بزرگی برای نیم قرن در بین شیعیان پدید آمد که نویسندگان شیعه از آن تحت عنوان «دوران حیرت» نام می‌برند. در این دوران، انشقاق در بین شیعیان شدت یافت و جنبش‌های رقیب مانند اسماعیلیه نیز استفادهٔ کافی از این موقعیت نمودند. تبلیغات در این دوران به حدی بود که بسیاری از شیعیان و بسیاری از بزرگان شیعهٔ امامی، مذهب خود را ترک نمودند. شیعه امامی به فرق متعدد منشعب شد. مسعودی (و. ۳۴۶ ه.ق. /۹۵۷ م.) در کتاب مروج‌الذهب تعداد این فرقه‌ها را بیست فرقه شمرده‌است و حسن ابن موسی نوبختی (و. حدود ۳۰۰ ه.ق.) در کتاب فرق الشیعه، از چهارده فرقه با ذکر جزئیات اعتقادی آنها نام می‌برد.
در یک دسته بندی کلی گروهی از شیعیان چنین می‌پنداشتند که حسن عسکری اصلاً فرزندی نداشته‌است و گروهی دیگر می‌گفتند حسن عسکری امام بدون فرزندی است که نمرده‌است و حسن عسکری همان مهدی غایب است.گروهی نیز معتقد بودند که حسن عسکری فرزندی ندارد و آنها روی به سوی برادر حسن عسکری، جعفر گردانیدند.گروه دیگری عنوان می‌کردند که فرزند حسن عسکری پیش از مرگ پدرش درگذشته‌است.یک گروه هم اعتقاد داشتند که فرزند حسن عسکری همان مهدی است که پدرش او را از ترس خلیفه زمان مخفی نگاه داشته و تنها توسط شمار کمی از یاران مورد اعتمادش دیده شده‌است.به گفتهٔ امیرمعزی، تنها بخشی از شیعیان که در آن زمان در اقلیت کوچکی بودند چنین دیدگاهی داشتند اما به گفته جاسم حسین اکثریت شیعیانی که امامت حسن عسکری را پذیرفته بودند تابع این دیدگاه بودند. مذهب این گروه به‌مرور به مذهب تمامی شیعیان امامی تبدیل شد که شیعیان دوازده امامی فعلی می‌باشند.
این فرقه‌ها را به پنج دسته کلی تقسیم می‌شوند؛ به جز آخرین دسته، سایر فرقه‌های منشعب شده تا صد سال پس از فوت حسن عسکری از میان رفتند:
واقفیه بر حسن عسکری: کسانی که مرگ حسن عسکری را باور نداشته و او را به عنوان «مهدی آل محمد» زنده می‌پنداشتند و به نام «واقفیه»، یعنی کسانی که بر امامت حسن عسکری توقف کرده‌اند، شناخته می‌شدند.
جعفریه: کسانی که پس از مرگ حسن عسکری، به برادر او جعفر بن علی الهادی ( ۲۲۶ تا ۲۷۱ ق.) گرویده و به دلیل آنکه فرزند حسن عسکری را ندیده بودند، به امامت جعفر گردن نهادند که دسته ای از آنان وی را جانشین امام دهم شیعه (هادی) و دسته ای دیگر او را به عنوان امام دوازدهم می شناختند. به این گروه «جعفریه» می‌گفتند.
محمدیه: عده ای که پس از انکار امامت حسن عسکری، به امامت اولین فرزند هادی محمد (حدود ۲۲۸ تا ۲۵۲ ق.) که در زمان حیات پدرش درگذشته بود، گرویدند. به اینان «محمدیه» گفتند.
ختم امامت: شمار دیگری بر این باور بودند که همان‌گونه که پس از محمد (پیامبر مسلمانان) دیگر پیامبری نخواهد آمد، پس از مرگ حسن عسکری نیز امامی وجود نخواهد داشت.
قطعیه: این گروه که خود چندین شاخه بودند، به امامت فرزندی که خود برای حسن عسکری قائل بودند اعتقاد داشتند. این جریانی همان جریانی بود که به تدریج به شیعه دوازده امامی فعلی تبدیل گشت.
دوره‌ای که باعث ایجاد این ابهام شد، در دوران خلافت معتمد عباسی (خلافت: ۲۵۶ تا ۲۷۹ ق. / ۸۷۰ تا ۸۹۲ م) شروع شد و تا زمان خلیفه عباسی مقتدر (خلافت: ۲۹۵ تا ۳۲۰ ق. / ۹۰۸ تا ۹۳۲ م) ادامه یافت.
بنابر اعتقاد شیعیانِ دوازده‌امامی، حجت بن حسن فرزند حسن بن علی عسکری (امام یازدهم شیعیان) و دوازدهمین و آخرین امام و همان مهدی موعود است. همچون پیامبر اسلام نامش محمد و کنیه اش ابوالقاسم است. همچنین «امام زمان»، «صاحب الزمان»، «ولی عصر»، «قائم آل محمد» و «مهدی موعود» از القاب اوست.
پس از مرگ حسن عسکری (امام یازدهم شیعیان) در سال ۲۶۰ هجری و سن ۲۸ سالگی، از آنجا که حسن عسکری برخلاف سایر امامان شیعه —که در زمان حیاتشان جانشین بعدی را تعیین کرده بودند— بطور علنی جانشینی برای خود برجای نگذاشته بود، بحران فکری و اعتقادی بزرگی در میان پیروان امام شیعه بوجود آمد. در این دوران که به «سالهای حیرت» موسوم است، شیعیان به فرقه‌های متعددی منشعب شدند. عده‌ای از شیعیان اعتقاد داشتند که از حسن عسکری فرزندی باقی نمانده است یا این فرزند در گذشته‌است؛ بسیاری از شیعیان امامت جعفر برادر حسن عسکری را پذیرفتند و گروه‌هایی نیز متوجه فرزندان و نوادگان امامان نهم و دهم شیعه شدند. اما اصحابی از حسن عسکری چنین گفتند که «وی پسری داشته که جانشینی مشروع برای امامت است». طبق گفتهٔ عثمان بن سعید، این پسر مخفی نگاه داشته شده بود، چرا که ترس آن می‌رفت که توسط دولت دستگیر شود و به قتل برسد. دیدگاه این گروه که در ابتدا دیدگاه اقلیت شیعه بود، به‌مرور به دیدگاه تمامی شیعیان امامی تبدیل شد که شیعیان دوازده امامی فعلی‌اند.
از دیدگاه تاریخی، باور به دوازده امام و اینکه امام دوازدهم همان مهدی موعود است بطور تدریجی در میان شیعیان تکامل یافت. به نظر می‌رسد مدتی طول کشید تا این نظریه به صورتبندی نهایی خود برسد و پس از آن هم توجیه ها و تبیین های دینی گسترده‌ای در موردش ارائه شد. شیعیان با دو رویکرد حدیثی و کلامی به تبیین نظریهٔ غیبت برخاستند. کلینی (و. ۳۲۹ ه.ق. / ۹۴۱ م.) در احادیث باب غیبت کتاب اصول کافی —که در خلال دوره سفرا (موسوم به غیبت صغری) گرد آورد— به موضوع غیبت و علت آن پرداخت. به‌خصوص نعمانی در کتاب الغیبه به تبیین نظریه غیبت از طریق احادیث پرداخت و او برای نخستین بار اصطلاحات «غیبت صغری» و «غیبت کبری» را به کار برد. پس از وی ابن بابویه (و.۹۹۱-۹۹۲) در کتاب کمال الدین در خصوص گردآوری احادیث مربوط به امام دوازدهم و غیبت وی کوشید. از دیگر سو، متخصصان علم کلام از جمله شیخ مفید (و. ۴۱۳ ه.ق. / ۱۰۲۳ م.) و شاگردانش بخصوص سید مرتضی (۱۰۴۴-۱۰۴۵) به تدوین نظریات کلامی امامت جهت تبیین ضرورت وجود امام زنده در شرایط غیبت پرداختند.
در باور کنونی شیعه دوازده امامی، حجت بن حسن در نیمهٔ شعبان سال ۲۵۵ یا ۲۵۶ ه.ق. در سامرا به دنیا آمد؛ او در پنج سالگی و پس از مرگ پدرش به امامت رسید. پس از مرگ حسن عسکری، مهدی تنها از طریق چهار سفیر یا نائب با شیعیان تماس می‌گرفت. البته بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که از آغاز تعداد وکلا محدود به چهار تن نبوده و اصطلاح نیابتِ خاص در قرن‌های چهارم و پنجم هجری توسط علمای شیعه مانند شیخ طوسی و برای تبیین غیبت صغری ایجاد شده‌است. پس از یک دوره هفتاد ساله (موسوم به غیبت صغری) و با مرگ علی بن محمد سمری، چهارمین نائب امام دوازدهم شیعه، بار دیگر حیرت شیعیان را فراگرفت. آنها در نهایت در سده پنجم به تبیینی عقلی در کلام شیعه از غیبت امام دست یافتند. به باور شیعیان، پس از دوران سفرا، شیعیان با مهدی در ارتباط نیستند و این دوران را اصطلاحاً غیبت کبری می‌نامند. پس از پایان دورهٔ غیبت، وی با عنوان مهدی قیام خواهد کرد و او کسی خواهد بود که از طریق وی حق و عدالت بار دیگر به پیروزی خواهد رسید.
اعتقاد به امام غائب، برکات متعددی برای شیعیان تحت آزار و ستم داشت. از آنجا که امام غائب پتانسیل تهدید کمتری نسبت به یک امام حاضر داشت تنش ها با حاکمان سنی مذهب کاهش یافت. اعتقاد به ظهور امام غائب باعث شد که انتظار بتواند جایگزین چالش مستمر نظام سیاسی حاکم شود. امام غائب باعث عامل وحدت شیعیانی شد که پیش از آن، هر گروه، دور یکی از امامان حاضر گرد می آمدند و دچار انشقاق شده بودند. به علاوه اعتقاد به ظهور امام غایب (به عنوان مهدی)، شیعیان را در تحمل شرایط دشوار یاری نموده و به آنها امید آینده‌ای سرشار از دادگری داده است.
منبع‌شناسی
به نوشته جاسم حسین احادیث مربوط به غیبت مهدی قائم را بسیاری از گروه های شیعه گردآوری کرده اند. پیش از سال ۲۶۰ ه./۸۷۴ م. در آثار سه مذهب واقفیه، زیدیه جارودیه و امامیه موجود است. از واقفیه، انماطی ابراهیم بن صالح کوفی از اصحاب امام محمد باقر کتابی به نام «الغیبه» نوشت. علی بن حسین طائی طاطاری و حسن بن محمد بن سماعه هر یک کتابی به نام «کتاب الغیبه» نوشتند و امام موسی کاظم را به عنوان امام غائب معرفی کردند. از زیدیه ابوسعید عباد بن یعقوب رواجینی عصفری (و. ۲۵۰ ه./۸۶۴ م.) در کتابی به نام «ابوسعید عصفری» احادیثی در خصوص غیبت، ائمه دوازده گانه و ختم ائمه به دوازده می آورد بی آنکه نام آنها را برشمرد. از امامیه علی بن مهزیار اهوازی (وکیل امام نهم و دهم) (وفات حدود ۲۵۰ تا ۲۶۰ ق.)، دو کتاب به نام های «کتاب الملاحم» و «کتاب القائم» نوشت که هر دو درباره غیبت امام و قیام او با شمشیر مطالبی دارد. حسن بن محبوب سراد (م. ۲۲۴ ه./ ۸۳۸ م.) کتاب «المشیخه» را در موضوع غیبت می نویسد. فضل بن شاذان نیسابوری (۲۶۰ ه./ ۸۷۳ م.) کتاب «الغیبه» را نوشت که ظاهراً مطالب آن از کتاب «المشیخه» نقل شده است. وی که دو ماه پیش از امام یازدهم می میرد، امام دوازدهم را قائم می داند. به نوشته پوناوالا منابع پیش از دوران موسوم به غیبت کبری بسیار پراکنده و ناکافی‌اند و مشکلی که پژوهشگران در هنگام بررسی این منابع با آن مواجه می‌شوند، میزان تاریخی بودن این منابع است.
در خلال دوره سفارت موسوم به غیبت صغری (۲۶۰-۳۲۹ ه./۸۷۴-۹۴۱ م.) فقها و مبلغان بر اساس اطلاعات کتب پیشین و فعالیت های سازمان وکالت نوشته اند که در کتب تاریخی این دوره یافت نمی‌شود. ابراهیم بن اسحاق نهاوندی (م. ۲۸۶ ه./۸۹۹ م.) که مدعی نیابت امام دوازدهم بود کتابی در موضوع غیبت نوشت. عبدالله بن جعفر حمیری(م. بعد از ۲۹۳ ه./ ۹۰۵ م.) که خود کارگزار امامان دهم و یازدهم و نواب اول و دوم بود کتاب «الغیبه و الحیره» را نوشت. ابن بابویه (پدر شیخ صدوق) (م. ۳۲۹ ه. / ۹۴۰ م.) کتاب «الامامه و التبصره من الحیره» و کلینی (م. ۳۲۹ ه. / ۹۴۰ م.) بخش عمده ای از کتاب حجت اصول کافی را به غیبت اختصاص داد.
از سال (۳۲۹ ه./۹۴۱ م.) با پایان سفارت و آغاز دوره موسوم به غیبت کبری چندین اثر برای تبیین غیبت و علت طولانی شدن ان نگاشته شد. به گفته جاسم حسین پنج اثر در این زمان نگاشته شد که اساس عقاید بعدی امامیه درباره غیبت را تشکیل می دهد. نخستین کتاب الغیبه نعمانی توسط ابوعبدالله محمد بن جعفر نعمانی (م.۳۶۰ ق.) با استفاده از آثار فوق‌الذکر بدون توجه به اعتقادات نویسندگان آن آثار تدوین شده است. دومین اثر کمال‌الدین و تمام‌النعمة است که توسط شیخ صدوق (۳۰۶ تا ۳۸۱ ه.ق./ ۹۲۳ تا ۹۹۱ م.) بر اساس اصول اربعمائه گردآوری شده است و با توجه به جایگاه پدرش، علی بن بابویه، اطلاعات معتبری از دوران وکلا و ارتباط مخفی آنها با امام غایب از طریق چهار سفیر ارائه می دهد. سومین مورد «الفصول العشرة فی الغیبة» توسط شیخ مفید (و. ۴۱۳ ه.ق. / ۱۰۲۲ م.) نوشته شد و اطلاعات تاریخی در مورد دوران غیبت و پانزده دیدگاه پدیدار شده در میان امامیه در دوران غیبت و از میان رفتن همه آنها جز اثنی عشریه بیان می کند. همچنین در کتاب الارشاد به سبک کلینی و نعمانی به نقل احادیث و توجیه طولانی شدن عمر امام غایب می پردازد. چهارمین اثر توسط سید مرتضی (۳۵۵ - ۴۳۶ ه.ق /۱۰۴۴-۱۰۴۵ م.) شاگرد شیخ مفید با عنوان «مسئلة وجیزة فی الغیبة» نوشت. این اثر و کتاب دیگری با نام «البرهان علی صحة طول عمر الامام الزمان» تألیف محمد بن علی کراجکی (م. ۴۴۹ ق./ ۱۰۵۷ م.) فاقد اطلاعات تاریخی هستند. پنجمین اثر الغیبة نوشته شیخ طوسی (۳۸۵-۴۶۰ ق. / ۱۰۶۷ م.) بر مبنای کتابی به نام «الاخبار الوکالة الاربعة» نوشته احمد بن نوح بصری اطلاعات تاریخی معتبری از فعالیت های مخفی سفرا ارائه می دهد و نیز به شیوه حدیثی و عقلی اثبات می کند امام دوازدهم همان مهدی قائم است که باید در غیبت به سر برد و سایر ادعاها در خصوص غیبت دیگر افراد نظیر علی بن ابیطالب، محمد بن حنفیه و موسی کاظم مردود است. این کتاب مأخذ اصلی نویسندگان بعدی شیعه امامی و بخصوص بحار الانوار محمدباقر مجلسی (۱۰۳۷-۱۱۱۰ ق.) بوده است.
به نوشته جاسم حسین منابع غیرشیعه بر کتاب «المسترشد» اثر ابوالقاسم بلخی معتزلی (م. حدود ۳۰۱ ق./ ۹۱۳ م.) اتکا دارد که معتقد است حسن عسکری بی وارث از دنیا رفت و ظاهراً اطلاعات خود در خصوص دسته بندی شیعه پس از سال ۲۶۰ را از حسن بن موسی نوبختی (و. حدود ۳۰۰ ه.ق.) گرفته است. این کتاب مبنای اطلاعات المغنی عبدالجبار معتزلی (م. ۴۱۵ ق. / ۱۰۲۴ م.) و ابوالحسن اشعری (م. ۳۲۴ ق./ ۹۳۵ م.) قرار گرفت و کتاب اشعری مرجع سایر کتاب های اهل سنت نظیر ابن حزم (م. ۴۵۶ ق. / ۱۰۳۷ م.) و شهرستانی (م. ۵۴۸ ق. / ۱۱۵۳ م.) درباره دسته بندی های شیعه بوده است.
بیان موضوع در منابع تاریخ عمومی مسلمانان متفاوت است. محمد بن جریر طبری (۲۲۴ - ۳۱۰ ق./ ۹۲۲ م.) که معاصر دوران غیبت بود در تاریخ طبری اشاره ای به موضوع امام دوازدهم و فعالیت های شیعیان امامی نمی‌کند در حالی که به فعالیت های سایر گروه های شیعه نظیر اسماعیلیه می پردازد و حتی کاربرد حدیث مهدی قائم توسط این گروه ها در کسب قدرت را پی می گیرد. جاسم حسین علت ذکر نشدن فعالیت های امامیه در این کتاب را مخفیانه بودن آن می داند. مسعودی (حدود ۲۸۳ – ۳۴۶ ق. / ۸۹۶ - ۹۵۷ م.) در مروج‌الذهب، التنبیه و الاشراف و نیز اثبات و الوصیه که به وی منسوب است به فشارها و سخت گیری های عباسیان علیه امامان شیعه که منجر به وقوع غیبت شد می پردازد. ابن اثیر (۵۵۵ - ۶۳۰ه ق / ۱۲۳۲ م.) در الکامل فی التاریخ به اختلافات میان وکلای امام در دوران غیبت و تأثیر غلو در بروز آن می پردازد. به عقیده جاسم حسین ممکن است وی اطلاعات خود را از کتاب «تاریخ الامامیه» اثر یحیی بن ابی طی (م ۶۳۰ ق. / م.۱۲۳۲) گرفته باشد.
به نوشته ساشادینا بسیار مشکل‌است که مرزی میان مطالب تاریخی از یک طرف با تذکره‌نویسی و مطالب اعتقادی شیعه از طرف دیگر در کتابهای نویسندگان شیعه تعیین کرد. زیرا زندگی‌نامهٔ امامان در کتابهای نویسندگان شیعه، آکنده از داستان‌هایی به سبک تذکره‌هایی‌است که عارفان برای مرشدان و قدیسان خود می‌نویسند. برای مطالعه دربارهٔ امام دوازده شیعیان باید به منابعی اتکا کرد که نه می‌توان آنها را کاملاً تاریخی و نه می‌توان کاملاً زندگی‌نامه‌های مذهبی و تذکره‌ای دانست. به هر حال این منابع بیشترین کمک را به پژوهشگران در راه درک دوره‌ای می‌کند که ایدهٔ منجی آخرالزمان را به عقیدهٔ غالب در مذهب شیعه تبدیل کرده‌است.
پیشینه اعتقاد شیعه به مهدی و قائم
چنانکه جاسم حسین توضیح می دهد مفهوم «مهدی» به عنوان شخص هدایت شده از زمان پیامبر استعمال می شد. هم اهل سنت آن را برای خلفای راشدین به کار بردند و هم شیعه آن را برای امامان استفاده کرد. برای مثال در قیام حسین بن علی شیعیان کوفه از وی به عنوان مهدی دعوت کردند و هم سلیمان بن صرد پس از کشته شدنش با این عنوان از او تجلیل کرد. اما کاربرد آن در مفهوم منجی از زمان قیام مختار و توسط مختار ثقفی برای محمد حنفیه پدیدار شد.
به‌گفته سعید امیرارجمند و ویلفرد مادلونگ، اولین اشارات به وجود «باور به مهدی»، غیبت و منجی در نزد مسلمانان به زمان فرقهٔ شیعهٔ کیسانیه بازمی‌گردد؛ فرقه‌ای که پس از سرکوب قیام مختار شکل گرفت. آنان محمد حنفیه، فرزند علی و امام اول شیعیان را مهدی می‌دانستند و پس از فوت او چنین اعلام کردند که او نمرده‌است و در کوه رضوا در مدینه در غیبت بسر می‌برد و روزی به عنوان مهدی و قائم بازخواهد گشت. به نوشته مادلونگ شیعیان بارها به افراد متعددی از خاندان پیامبر اسلام به عنوان مهدی روی آوردند. اما این افراد نتوانستند انتظارات شیعیان را برآورده سازند. افرادی مانند محمد حنفیه، ابوهاشم فرزند محمد حنفیه، محمد بن معاویه از خاندان جعفر ابوطالب، محمد ابن عبدلله نفس زکیه، جعفر صادق و موسی کاظم هر کدام در برهه‌ای، مهدی موعود شیعیان شناخته می‌شدند. علاوه بر کیسانیه، زیدیه از عنوان مهدی با مفهوم منجی انتهای تاریخ برای رهبرانشان که قیام مسلحانه کردند مکرراً استفاده نمودند. همچنین گروه های منشعب از امامیه نظیر ناووسیه و واقفیه این لقب را با همین مفهوم برای امامان ششم و هفتم پس از درگذشتشان به کار بردند.
به گفته عبدالعزیز ساچادینا هم محمد باقر و هم جعفر صادق در موارد مختلف توسط پیروانشان مورد اطمینان قرار گرفتند که اگر در مقابل حکومت فعلی قیام کنند از آنها پشتیبانی خواهند نمود. ولی این امامان در پاسخ شیعیانشان را به آرامش فرا می‌خوانند و می‌گفتند گرچه همه امامان قائم هستند و قابلیت سرنگون کردن حکومت‌های جور را دارند ولی قائم موعود پس از غیبت به فرمان خدا ظهور خواهد کرد تا بی عدالتی را از میان ببرد. در خصوص کاربرد مهدی به عنوان منجی توسط امامیه اختلاف نظر وجود دارد. به نوشته مدرسی امامیه از زمان علی و کیسانیه با ایده قائم آشنا بودند. تا زمان دوران موسوم به غیبت صغری، مفهوم مهدی یک ایده متعلق به غیر امامیه بود. شیعیان در دوران غیبت به تدریج ایده مهدی متعلق به غیر امامیه و قائم متعلق به امامیه را در هم ادغام کردند. هرچند در کتابهای برجا مانده تا دهه‌های آخر قرن سوم هجری/نهم میلادی امام دوازدهم شیعه همان قائم دانسته می‌شد. اما از شروع قرن بعدی، کتابهای شیعه امام دوازدهم شیعه را مهدی می‌نامیدند. ساشادینا نیز می گوید مهدویت امام دوازدهم بسط نظریه امامت امام غائب بود که آن را با عقیده ظهور مهدی و ایجاد عدالت ترکیب نمود در حالی که پیش از آن امام دوازدهم مهدی موعود تلقی نمی شد. در مقابل جاسم حسین می نویسد نه تنها مهدی به معنای منجی نزد امامیه از زمان ائمه به کار می رفته، بلکه امامان پیشین معتقد بودند هر یک از آنان اگر شرایط ایجاب کند می تواند مهدی قائم باشد.وی می گوید از نخستین سال ها مسلمانان باور داشتند که پیامبر نوید آمدن مردی از نسل حسین بن علی را داده که در آینده با شمشیر قیام می کند تا بدعت ها را از اسلام بزداید. اما رقابت سیاسی میان مسلمانان سبب شد برخی گروها اقدام به بهره برداری و تحریف احادیث نبوی نمایند تا از آنها در نبرد سیاسی استفاده برند.
به گفته ارجمند بیشتر این کیسانی‌ها ایرانیان نومسلمان بودند و احتمالاً این ایرانیان با باورهای زردشتی در مورد منجی آشنا بودند؛ با قهرمانانی مانند گرشاسب که پس از بیداری از یک خواب طولانی، اهریمنان را از زمین برمی‌چینند. به نوشتهٔ محمدعلی امیرمعزی و تیموتی فرنیش،بسیاری از اعتقادات مسلمانان در مورد منجی، ظهور منجی، غیبت و مؤلفه‌های آن، مدیون ادیان پیشین مانند مانویت، دین زردشت، یهودیت و مسیحیت است.
اما به نوشته جاسم حسین منشأ دیدگاه مهدی به عنوان منجی در احادیث پیامبر بوده است که توسط بیست و شش نفر از صحابه و در کتاب های حدیث اهل سنت، زیدیه و امامیه نقل شده است. وی ضعیف بودن احادیث را رد می کند و می گوید این احادیث در زمان امویان نیز رواج داشته و در کتاب سلیم بن قیس منسوب به سلیم بن قیس هلالی (م. حدود 80-90 ق./ 699- 708 م.) هم آورده شده است. از سوی دیگر مورخان و متکلمان شیعه نظیر سید مرتضی عسکری و محمدحسین طباطبایی با تأکید بر اشتراک ادیان مختلف در خصوص کلیت موضوع نوید به آمدن مهدی و برپایی دین و برقراری عدل در زمین، این موضوع را از مشترکات ادیان الهی و ناشی از منشأ فطری ادیان می دانند. این گروه نخستین اشاره به مهدی را در احادیث پیامبر اسلام که از طرق شیعه و سنی روایت شده ذکر می کنند برمی شمارند و وجود وی را از ضروریات تحقق وعده های اسلام و قرآن در برپایی عدل و قسط در زمین می دانند.
شرایط محیطی امامیه در سده های سوم و چهارم
شرایط محیطی در دوران آخرین امامان شیعه
از زمان حکومت متوکل عباسی (۲۳۲- ۲۴۷ ه. ق. / ۸۴۷ - ۸۶۱ م.) سیاست مدارای مأمون (۱۹۸- ۲۱۸ ه. ق. / ۸۱۳ - ۸۳۳ م.) و خلفای پس از وی با شیعیان یکباره به کنار گذشته شد. در دوران متوکل به دستور او حرم حسین بن علی تخریب شد و امام دهم شیعه، هادی، از مدینه به سامرا فراخوانده شد تا تحت نظارت خلیفه باشد. متوکل از هیچ وسیله ممکن در آزار رساندن و بی احترامی به وی دریغ نمی‌کرد. گزارش‌ها حاکی از آن است که فشار شدیدی بر امامان در سامرا می‌آمد و شیعیان در عراق و حجاز در شرایط اسف باری زندگی می‌کردند. منتصر، پسر و جانشین متوکل این سیاست‌ها را برداشت و در نتیجه امام هادی آزادی بیشتری پیدا کرد. سیاست‌های متوکل در زمان مستعین (۸۶۲ - ۸۶۶ م.) هم ادامه یافت. احتمالاً در این زمان بود که امام دهم شیعه عثمان بن سعید را به نمایندگی خود در عراق برگزید (که البته این نمایندگی در زمان امام یازدهم حسن عسکری نیز تایید شد).در دوران آخرین امامان شیعه، شبکه‌ای از وکلا شکل گرفته بود؛ البته این شبکه بیشتر از آنکه به مانند سایر شبکه‌های علوی آن زمان (اسماعیلیه، زیدیه، نوادگان حسن بن علی) به قصد برپایی قیام تشکیل شده باشد، کار گردآوری وجوهات دینی مانند خمس و زکات را انجام می‌داد. شرایط سیاسی و مذهبی سالهای آخر امامت حسن عسکری و نخستین دهه‌های پس از مرگ او —همزمان با خلافت معتمد عباسی (۲۵۶ -۲۷۹ ه. ق. /۸۷۶-۸۹۲ م.)— بسیار پرچالش بود. این دوران به جهت سیاسی، مصادف بود با عصر ضعف خلافت عباسیان؛ بدین صورت آنان از اعمال مؤثر حاکمیت خود جز در بخش محدودی از سرزمین عراق ناتوان بودند. در این دوره، افراد مختلف در جای‌جای قلمرو عباسیان قیام کرده‌بودند و سرزمین مسلمانان دچار تجزیه سیاسی شده‌بود. معتمد عباسی، حسن عسکری را —که رقیبی بالقوه برای خلافت به شمار می‌رفت— در سامرا تحت نظارت و مراقبت قرار داده و او را حتی از ملاقات با پیروانش نیز بازداشته بود.
شرایط محیطی در سالهای آغازین غیبت کبری
سالهای آغازین موسوم به غیبت کبری، همزمان با دورانی بود که به «قرن شیعه» معروف است. در سال ۳۳۴ ه. ق. /۹۴۵ م. بنی‌عباس تحت سلطهٔ حکومت شیعهٔ آل‌بویه درآمد؛ آل بویه با اینکه احتمالاً در آغاز زیدی بودند، هنگامی که به حکومت رسیدند به شیعهٔ دوازده امامی گرایش یافتند؛ آل‌بویه چون از نسل پیامبر مسلمانان نبودند باید امامی زیدی از نسل پیامبر را برای اطاعت کامل از او به امامت می‌رساندند. بنابراین احتمالاً به همین دلیل بود آنان پس از رسیدن به حکومت، به شیعه دوازده امامی متمایل شدند و ایدهٔ یک امام غائب از نظر سیاسی برای بوییان مطلوبتر بود.همزمان با آل‌بویه، حکمرانان شیعه فاطمی در مصر و شمال آفریقا، خاندان بنی حمدان در شمال عراق و سوریه و ادریسیان بر بخش‌هایی از شمال آفریقا حکمرانی می‌کردند.
شیعه در این زمان به دلیل نفوذ سلسله‌های فاطمیان و آل‌بویه در قلب سرزمین‌های اسلامی، مستحکمترین بنیادهای دینی و فکری خود را بنیان نهاد. در این دوره بود که آثار بنیادین اعتقادی شیعه برای نسل‌های بعدی فراهم‌شد. آل‌بویه علوم شیعی را ترویج نمودند و علمای دینی را از مکاتب گوناگون حمایت کردند و زمینه ورود علوم کلامیِ معتزلی به شیعه را فراهم ساختند.
رویکرد تاریخی: از دوران حیرت تا تبیین نهایی اعتقادات تشیع دوازده امامی
در این بخش در خصوص دیدگاه های مختلف درباره سیر تاریخی اعتقاد به حجت بن حسن به عنوان امام دوازدهم، مهدی و غیبت وی در جامعه شیعه توضیح داده می شود.
فرقه های امامیه در دوران حیرت
با درگذشت حسن عسکری(و. ۲۶۰ ه.ق. /۸۷۴ م.)، امام یازدهم شیعه، سردرگمی بزرگی برای نیم قرن در بین شیعیان پدید آمد که نویسندگان شیعه از آن تحت عنوان «دوران حیرت» نام می‌برند. در این دوران، انشقاق در بین شیعیان شدت یافت و جنبش‌های رقیب مانند اسماعیلیه نیز استفادهٔ کافی از این موقعیت نمودند. تبلیغات در این دوران به حدی بود که بسیاری از شیعیان و بسیاری از بزرگان شیعهٔ امامی، مذهب خود را ترک نمودند. شیعه امامی به فرق متعدد منشعب شد. مسعودی (و. ۳۴۶ ه.ق. /۹۵۷ م.) در کتاب مروج‌الذهب تعداد این فرقه‌ها را بیست فرقه شمرده‌است و حسن ابن موسی نوبختی (و. حدود ۳۰۰ ه.ق.) در کتاب فرق الشیعه، از چهارده فرقه با ذکر جزئیات اعتقادی آنها نام می‌برد.
در یک دسته بندی کلی گروهی از شیعیان چنین می‌پنداشتند که حسن عسکری اصلاً فرزندی نداشته‌است و گروهی دیگر می‌گفتند حسن عسکری امام بدون فرزندی است که نمرده‌است و حسن عسکری همان مهدی غایب است.گروهی نیز معتقد بودند که حسن عسکری فرزندی ندارد و آنها روی به سوی برادر حسن عسکری، جعفر گردانیدند.گروه دیگری عنوان می‌کردند که فرزند حسن عسکری پیش از مرگ پدرش درگذشته‌است.یک گروه هم اعتقاد داشتند که فرزند حسن عسکری همان مهدی است که پدرش او را از ترس خلیفه زمان مخفی نگاه داشته و تنها توسط شمار کمی از یاران مورد اعتمادش دیده شده‌است.به گفتهٔ امیرمعزی، تنها بخشی از شیعیان که در آن زمان در اقلیت کوچکی بودند چنین دیدگاهی داشتند اما به گفته جاسم حسین اکثریت شیعیانی که امامت حسن عسکری را پذیرفته بودند تابع این دیدگاه بودند. مذهب این گروه به‌مرور به مذهب تمامی شیعیان امامی تبدیل شد که شیعیان دوازده امامی فعلی می‌باشند.
این فرقه‌ها را به پنج دسته کلی تقسیم می‌شوند؛ به جز آخرین دسته، سایر فرقه‌های منشعب شده تا صد سال پس از فوت حسن عسکری از میان رفتند:
واقفیه بر حسن عسکری: کسانی که مرگ حسن عسکری را باور نداشته و او را به عنوان «مهدی آل محمد» زنده می‌پنداشتند و به نام «واقفیه»، یعنی کسانی که بر امامت حسن عسکری توقف کرده‌اند، شناخته می‌شدند.
جعفریه: کسانی که پس از مرگ حسن عسکری، به برادر او جعفر بن علی الهادی ( ۲۲۶ تا ۲۷۱ ق.) گرویده و به دلیل آنکه فرزند حسن عسکری را ندیده بودند، به امامت جعفر گردن نهادند که دسته ای از آنان وی را جانشین امام دهم شیعه (هادی) و دسته ای دیگر او را به عنوان امام دوازدهم می شناختند. به این گروه «جعفریه» می‌گفتند.
محمدیه: عده ای که پس از انکار امامت حسن عسکری، به امامت اولین فرزند هادی محمد (حدود ۲۲۸ تا ۲۵۲ ق.) که در زمان حیات پدرش درگذشته بود، گرویدند. به اینان «محمدیه» گفتند.
ختم امامت: شمار دیگری بر این باور بودند که همان‌گونه که پس از محمد (پیامبر مسلمانان) دیگر پیامبری نخواهد آمد، پس از مرگ حسن عسکری نیز امامی وجود نخواهد داشت.
قطعیه: این گروه که خود چندین شاخه بودند، به امامت فرزندی که خود برای حسن عسکری قائل بودند اعتقاد داشتند. این جریانی همان جریانی بود که به تدریج به شیعه دوازده امامی فعلی تبدیل گشت.
دوره‌ای که باعث ایجاد این ابهام شد، در دوران خلافت معتمد عباسی (خلافت: ۲۵۶ تا ۲۷۹ ق. / ۸۷۰ تا ۸۹۲ م) شروع شد و تا زمان خلیفه عباسی مقتدر (خلافت: ۲۹۵ تا ۳۲۰ ق. / ۹۰۸ تا ۹۳۲ م) ادامه یافت.
ساعت : 1:58 pm | نویسنده : admin
|
مطلب بعدی